Państwo wypełniając swoje funkcje wynikające z konstytucji posiada określone środki finansowe. Środki finansowe, którymi dysponuje państwo to finanse publiczne. Dąży się do tego, aby finanse te były zawarte w ramach budżetu.
Budżet to:
planowanie gromadzenia i wydatkowania środków pieniężnych przez państwo, uchwalany w formie ustawy budżetowej na wniosek Rady Ministrów przez Parlament na okres jednego roku (w Polsce kalendarzowego).
proces gromadzenia dochodów
wydatkowanie środków budżetowych
analiza i kontrola procesów wydatkowania i gromadzenia środków budżetowych
ewidencja procesów gromadzenia i wydatkowania zasobów publicznych
Budżet stanowi obowiązujący dokument dla rządu, który musi go zrealizować i z jego wykonania jest rozliczany.
Budżet można określić jako wyrażony w jednostkach ilościowych i wartościowych plan przydzielony określonej jednostce decyzyjnej w danym okresie obrachunkowym z odpowiednim zakresem obowiązywalności. Z kolei proces przygotowania i opracowania serii spójnych budżetów i połączenia ich w jeden spójny budżet przedsiębiorstwa nazywamy budżetowaniem. Budżetowanie jest metodą bieżącego zarządzania przedsiębiorstwem, określającą zasady planowania i wykorzystania środków finansowych w celu efektywnego wykonania zadań produkcyjnych. Stanowi ono pewien zestaw metod i narzędzi zarządzania o charakterze sformalizowanej procedury obowiązującej w danym przedsiębiorstwie, która określa zasady tworzenia i wykonania budżetu.
Sporządzenie budżetu jest rezultatem całego szeregu czynności, które składają się na proces budżetowania. Proces budżetowania jest postępowaniem wieloetapowym.
Budżetowanie jest procesem, który obejmuje trzy podstawowe fazy:
Tworzenie budżetu jako sformalizowanego opisu zadania,
Realizowanie budżetu jako wykonania zadań na podstawie planu budżetowego i przyjętej procedury,
Kontrolę budżetową jako formę oceny bieżących wyników w stosunku do przyjętych zadań
Wśród wielu procesów gospodarczych, będących przedmiotem budżetowania w przedsiębiorstwie, jednym z najważniejszych jest niewątpliwie proces ponoszenia kosztów.
Szczególne zainteresowanie ponoszonymi kosztami wynika z faktu, że w ich poziomie znajduje odzwierciedlenie jakość pracy na rożnych odcinkach działalności przedsiębiorstwa, dlatego koszty są zazwyczaj przedmiotem systematycznych pomiarów i analiz prowadzonych w celu ich racjonalizacji.
Pojęcie budżetu może być rozumiane w trzech aspektach:
ekonomicznym,
prawnym,
technicznym.
POLITYKA BUDŻETOWA- jest to dążenie do realizacji określonych celów społecznych, gospodarczych i politycznych przy wykorzystaniu instrumentów budżetowych, poprzez określenie źródeł dochodów budżetowych i kierunków wydatkowania środków
SYSTEM BUDŻETOWY - to zespół norm prawnych , które regulują organizację finansowych organów państwa oraz innych instytucji objętych gospodarką budżetową, a także zasady pobierania dochodów na rzecz budżetu oraz zasady ich wydatkowania. Odpowiada na pytania kto i w jaki sposób realizuje gospodarkę budżetową państwa?
Poprawnie skonstruowany budżet powinien kierować się określonymi ZASADAMI BUDŻETOWYMI :
zasada jawności - budżet jest powszechnie znany i każdy może się z nim zapoznać, w pewnym stopniu zapobiega to nadużyciom, gdyż społeczeństwo kontroluje wydatki i dochody budżetowe,
zasada powszechności - budżet powinien obejmować całą działalność państwa (w przeszłości zdarzały się duże odstępstwa od tej zasady poprzez rozrost funduszy celowych),
zasada jawności - nie powinien występować związek między osiągniętymi dochodami a wydatkami w ramach określonego działu gospodarki,
zasada szczegółowości - dochody i wydatki powinny zostać określone w sposób szczegółowy, uniezależnia to decyzje rządu od wytycznych Parlamentu,
zasada równości - zasada raczej teoretyczna, mówi o tym, że wydatki winny równać się dochodom.
Funkcje budżetu:
Ekonomiczne:
1) alokacyjna - kształtowanie podziału czynników wytwórczych między sektor prywatny (pośrednio przez korygowanie cen, dotacji i podatków) i publiczny (bezpośrednio przez przekazanie funduszy na konkretne zadania) i ich dalsza alokacja wewnątrz tych sektorów;
TEORIA KORZYŚCI:
Źródeł dochodów budżetowych należy szukać u tych podmiotów, które w największym stopniu z tych środków korzystają. Realizacji tej teorii służy opodatkowanie równe, które najłatwiej realizuje się dzięki podatkom pośrednim wliczanym w ceny towarów. Teoria ta jest dosyć kontrowersyjna.
TEORIA ZDOLNOŚCI DO PONOSZENIA CIĘŻARÓW PODATKOWYCH:
Podmioty o większych możliwościach, mające większe dochody, majątek powinny w większym stopniu partycypować we wpływach podatkowych (podatki progresywne).
2) redystrybucyjna - oddziaływanie państwa na ostateczny podział dochodów indywidualnych poprzez:
bezpośrednią redystrybucję dochodów pieniężnych (podatki i transfery socjalne);
bezpłatne (lub płatne częściowo) zaspokajanie określonych potrzeb w ramach usług społecznych (oświata, służba zdrowia);
oddziaływanie na warunki, w jakich kształtuje się pierwotna dystrybucja dochodów (np. szkolenia zawodowe);
3) stabilizacyjna - wykorzystanie budżetu do osiągnięcia makroekonomicznych celów gospodarczych (wysokiego zatrudnienia, niskiej inflacji, zrównoważonego tempa wzrostu gospodarczego, stabilności bilansu płatniczego) poprzez:
deficyt lub nadwyżkę budżetową
podatki
dług publiczny
Polityczne:
ustrojowa - budżet państwa jest narzędziem określonego ustroju i jest atrybutem władzy.
2) demokratyczna - polega na zainteresowaniu i wpływie społeczeństwa na opracowanie i wykonanie budżetu.
KLASYFIKACJA BUDŻETOWA to sposób grupowania dochodów i wydatków budżetowych stosowanych w planowaniu i ewidencji wykonywania budżetu.
Stosuje się podział klasyfikacji budżetowej według trzech kryteriów:
Podmiotowe (części) przy pomocy tego kryterium wyodrębniamy części budżetu, jest to podział resortowy, który odpowiada aktualnej resortowej administracji.
Przedmiotowe (działy, rozdziały, tytuły) część budżetu dzielimy według kryterium przedmiotowego wyodrębniamy źródła pochodzenia środków i kierunków dysponowania (np. przemysł, budownictwo, rolnictwo).
Rodzajowe (paragrafy, pozycje) jest uszczegółowieniem podziału przedmiotowego, wyodrębnia paragrafy, a w ramach paragrafów pozycje
Procedura budżetowa
Wyodrębniamy cztery etapy:
przygotowanie projektu budżetu
utrwalanie budżetu
wykonanie budżetu
Kontrola budżetu
Klasyfikacje dochodów budżetowych:
KLASYFIKACJA PRAWNA
Kryterium - Wykorzystanie władczych funkcji podmiotu publicznego prawa administracyjnego. podmiot władczy - dochody gromadzone w sposób przymusowy, (cła, podatki, opłaty).
podmiot prywatny - dochody gromadzone dobrowolnie, bez środków przymusu (pożyczki u obywateli, kredyty w bankach komercyjnych, z majątku publicznego).
KLASYFIKACJA FINANSOWA
Kryterium - Definitywność określania dochodów. dochody definitywne
Definitywna cząstka majątku (podatki, cła) dochody czasowe - zwrotne
KLASYFIKACJA EKONOMICZNA
Kryterium: skutki ekonomiczne - powodują nadzwyczajne skutki ekonomiczne - nie powodują nadzwyczajnych skutków ekonomicznych
Głównymi dochodami budżetowymi są :
- podatek od towarów i usług (VAT) - opodatkowaniu podlega większość towarów i usług sprzedawanych na terenie Polski,
- akcyza - podatek selektywny, obciąża niektóre towary np. paliwa, papierosy, alkohole, sól,
- podatek dochodowy od osób fizycznych
- podatek dochodowy od osób prawnych
- cła (importowe, eksportowe) – mają na celu obronę interesów producentów krajowych
- dochody z prywatyzacji - ze sprzedaży mienia państwowego.
Wydatki budżetowe :
- dotacje i subwencje,
- wydatki bieżące jednostek budżetowych np. wojska,
- obsługa długu zagranicznego,
- świadczenia na rzecz osób fizycznych,
- wydatki majątkowe.
Deficyt budżetowy jest finansowany poprzez emisję papierów wartościowych, czyli bonów skarbowych i obligacji skarbowych.
System podatkowy (najważniejszy instrument polityki budżetowej); spełnia następujące cele:
zapewnia środki finansowe na pokrycie wydatków publicznych;
umożliwia makroekonomiczne kształtowanie popytu;
umożliwia realizację celów społecznych.
Krzywa Laffera:
Dopóki wzrost stopy podatkowej wiąże się ze wzrostem produktu społecznego (państwo ma więcej pieniędzy na zapewnienie odpowiednich warunków do gospodarowania), przychody budżetowe rosną proporcjonalnie do obciążeń podatkowych. Po przekroczeniu przez stopę podatkową pewnego poziomu, (odpowiadającego maksymalnej wielkości wydatków państwa na poprawę warunków gospodarowania), przychody budżetowe będą maleć.
Rodzaje polityki budżetowej:
a) pasywna - opiera się na założeniu, że określone elementy dochodów i wydatków budżetowych cechuje tendencja do automatycznego reagowania na zmiany sytuacji gospodarczej (tzw. automatyczne stabilizatory); po stronie dochodów dotyczy to podatków uzależnionych od poziomu aktywności gospodarczej (podatki progresywne od dochodu, podatki pośrednie od sprzedaży), a po stronie wydatków - transferów uzależnionych od sytuacji materialnej jednostek (zasiłki z tytułu bezrobocia, pomoc społeczna, subsydia dla rolnictwa); automatyczne stabilizatory powodują tendencje do powstawania nadwyżki budżetowej w okresach ożywienia gospodarczego i deficytu w okresie recesji; automatyczne stabilizatory nie są jednak w stanie oddziaływać na strukturę gospodarki i dostarczać bodźców do zmiany sytuacji w gospodarce;
b) aktywna (dyskrecjonalna) - wymaga od państwa dostosowywania wyznaczników polityki fiskalnej do zmian w cyklu gospodarczym poprzez:
zmiany stawek i struktury podatków,
zmiany wypłat przelewów (np. dla samorządów),
zmiany wydatków na roboty i inwestycje publiczne;
Deficyt budżetowy – niedobór środków pieniężnych spowodowany przerostem sumy wydatków budżetowych nad sumą dochodów. Wyróżnia się deficyt:
rzeczywisty – różnica między deficytem strukturalnych a koniunkturalnym
strukturalny – zakładany już w momencie planowania budżetu
koniunkturalny – ukształtowany pasywnie (tzn. bez możliwości wpływu rządu) przez stan cyklu koniunkturalnego.
Źródła finansowania deficytu budżetowego:
drastyczne cięcia w budżecie - co w praktyce powoduje pogorszenie zarobków strefy budżetowej, prowadzi do obniżenia efektywnego popytu i tym samym do zahamowania wzrostu lub wręcz spowodowania spadku dochodu narodowego.
zaciąganie kredytu w bankach komercyjnych – powoduje jednak zmniejszenie możliwości kredytowych dla sektora prywatnego i może spowodować podniesienie stopy oprocentowania kredytu, co wpływa niekorzystnie na rozmiary inwestycji w sektorze prywatnym.
Zwiększanie długu publicznego – polega na emisji przez skarb państwa obligacji (głównie krótkoterminowych o 3-miesięcznym okresie wykupu) i sprzedaży ich na wolnym rynku bankom komercyjnym, instytucjom ubezpieczeniowym, przedsiębiorstwom i indywidualnym osobom.
Skutki deficytu budżetowego:
nasilenie presji inflacyjnych w gospodarce;
ograniczenie dostępnego w przyszłości potencjału produkcyjnego (ograniczenie możliwości wzrostu gospodarczego).
Efekt wypychania:
Wydatki budżetowe (deficyt) powodują wzrost zapotrzebowania państwa na kredyty. Wzrost popytu na rynku kapitałowym prowadzi do wzrostu stopy procentowej. Wysoka stopa procentowa zmniejsza zainteresowanie sektora prywatnego inwestycjami.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"