Bohaterowie dramatów romantycznych. Przeobrażenia duchowe Gustawa Konrada, Kordiana, hrabiego Henryka
|
|
|
|
Kim byli bohaterowie
dramatów romantycznych? Na przykładzie kilku utworów największych wieszczów
polskich tego okresu możemy stwierdzić, że były to jednostki wybitne,
działające w samotności. W odróżnieniu jednak od swych pierwowzorów
pochodzących z literatury zachodnio-europejskiej inne były ich motywy
postępowania. Cechą wspólną dla bohaterów: "Dziadów" części IV i
III, "Kordiana", oraz "Nie Boskiej komedii" było
przeobrażenie wewnętrzne. Następowało ono w wyniku niepowodzeń w życiu
osobistym, powodując zawsze to samo - podjęcie walki w imię dobra ogółu lub
chociażby jego części. Jest też jeszcze jedna cecha wspólna dla tych trzech
utworów. Wszystkie one powstały mianowicie w okresie, gdy Polska faktycznie
nie istniała na mapach Europy. Dodatkowo, nie był to moment utraty
niepodległości, ale tuż po upadku powstania listopadowego. Stąd też wypływają
różnice pomiędzy bohaterami poszczególnych dramatów. Jako
pierwsze powstały "Dziady". Część IV, napisana w roku 1824,
przedstawia dzieje Pustelnika Gustawa. Bohater ten jest typową postacią
utworów omawianego okresu. Jego dzieje przedstawione są w formie trzech
godzin: miłości, rozpaczy, przestrogi. W
pierwszej godzinie spowiedzi Gustaw jest przedstawiany jako postać
nieprzeciętna. Wskazuje na to jego wielka miłość do wybranki serca. Jest on
tak zakochany, że przyrównuje miłość do niezniszczalnego łańcucha, którego
nic nie jest w stanie rozerwać. Na skutek
tej miłości ucieka on w świat marzeń i buntuje się przeciwko zastanej
rzeczywistości. Z drugiej godziny spowiedzi Gustawa dowiadujemy się o
sprzeczności uczuć miotających duszą młodego kochanka - od uwielbienia
ukochanej istoty, aż do jej potępienia i zwątpienia w jej uczucia. Silne
przeżycia wewnętrzne doprowadzają Gustawa do samobójstwa na oczach zdumionego
księdza. Ta scena jest jakby uwieńczeniem rozprawy z klasykami. Ksiądz będący
uosobieniem klasyka nie jest w stanie pojąć tego, że można się przebić
sztyletem, nie czyniąc sobie żadnej rany. A sztyletem tym może być na
przykład miłość. W godzinie trzeciej Gustaw przekazuje ludziom przestrogę, by
pamiętali, że ziemia nie jest ani rajem, ani piekłem, tylko właśnie ziemią i
dlatego należy do ziemskich wydarzeń przykładać odpowiednią miarę;
przestrzega ich również - na skutek własnych przeżyć - przed wiarą w wielkie
uczucia. "Dziadów"
część III (tzw. drezdeńska), napisana po klęsce powstania listopadowego,
łączy się z częścią IV poprzez osobę bohatera. Przemiana samotnika Gustawa w
Konrada walczącego o wolność jest znamienną cechą bohatera dramatu
romantycznego. Utwór ten można odczytywać jako wyraz przełomu w świadomości
Mickiewicza, do którego doszło pod wpływem wydarzeń politycznych w kraju. Gdy
okazało się, że romantyczny bohater nie może pozostawać obojętny na sprawy
ważne dla swej ojczyzny, autor tego dramatu określił nowe miejsce dla swego
bohatera. Otóż bohater ten miał nadal pozostać jednostką wybitną i
nieprzeciętną, ale jego nieszczęśliwa miłość miała go uczynić bojownikiem o
wolność narodową. Utwór ten rozpoczyna się prologiem, w którym dokonuje się
przemiana bohatera: z Gustawa - owładniętego tragicznym i niespełnionym
uczuciem miłości, w Konrada - odnajdującego cel swojego życia w działalności
na rzecz narodu. Bohater pozostaje nadal jednostką wybitną, zdającą sobie
sprawę z misji dziejowej przypadłej mu w udziale, z własnej potęgi. Konrad
będąc bardzo pewnym siebie i swej mocy żąda od Boga stworzenia rządu dusz,
który zapewniłby Polakom wieczne szczęście i uwolnił ich od trosk. Jest on
też gotów poświęcić się dla dobra rodaków. Pojawia się więc tu idea
prometeizmu. Kulminacyjnym momentem "Dziadów" drezdeńskich jest
potwierdzenie przeobrażenia duchowego głównego bohatera, wyrażone przez niego
samego w inwokacji. Choć Gustaw-Konrad to postać bardzo wybitna, nie jest
wszak pozbawiona wad. Jego pycha popycha go do wyzwania Boga do walki, a
nawet do bluźnierstwa. W
odpowiedzi na mickiewiczowskiego bohatera romantycznego powstał dramat
"Kordian", który został pomyślany przez Juliusza Słowackiego jako
trylogia, nigdy jednak nie dokończona. Utwór ten, podobnie jak
"Dziadów" część III, powstał po upadku powstania listopadowego - w
1833r. Również jego tłem jest mało znane wydarzenie z okresu sprzed powstania
- spisek na życie cara Mikołaja I - oceniany z pozycji człowieka, który żyje
po upadku tego powstania. Akt I
opowiada o pewnym - piętnastoletnim - chłopcu trawionym przez chorobę wieku w
którym żyje - nudę, apatię, oraz brak poczucia sensu i celu istnienia.
Tytułowy bohater jest jednak człowiekiem bardzo wrażliwym, ale jednocześnie
nie uświadamia sobie istoty swego życia. Podobnie jak Gustaw, Kordian
popełnia samobójstwo, nieco inne są jednak przyczyny tego kroku. Bohatera z
utworu Juliusza Słowackiego sprowokowała nie nieszczęśliwa miłość, ale
czczość istnienia. W akcie drugim zatytułowanym "Wędrowiec"
poznajemy dzieje Kordiana w życiu już prawie dorosłym - podczas podróży po
Europie. Pobyt w James Park-u w Londynie przekonuje go o tym, że ludzie
potrafią być mili i uprzejmi, lecz tylko wtedy, gdy się to im opłaca. Jednak
jeszcze bardziej zostaje on doświadczony podczas pobytu w Dover, gdzie
zakochuje się w młodej i pięknej Włoszce - Wioletcie. Wkrótce przekonuje się
on o tym, że kobieta ta zakochała się nie tyle w nim, ile w jego bogactwie, a
więc w tym, co mógł jej ofiarować w formie namacalnej. Kolejnym etapem w
życiu młodego romantyka jest spotkanie z papieżem. Doprowadza to do
zapoczątkowania procesu przeobrażania się tego bohatera, z jednostki zajętej
własnymi sprawami, w głębokiego patriotę. Ostateczna przemiana następuje
podczas monologu wygłoszonego na górze Mont-Blanc. Choć przeobrażenie
wewnętrzne nie spowodowało zatracenia poczucia własnej wyjątkowości, w
przeciwieństwie do bohatera "Dziadów", nie doprowadziło do
przyjęcia przez Kordiana postawy uległej wobec losu. Wynika to z odmiennego
poglądu autora na sprawę miejsca Polski i Polaków wśród innych narodów.
Słowacki ustami swego bohatera zaproponował - w miejsce mesjanizmu - a więc
przyjęcia postawy biernej - utrzymanie walki w imię wolności narodowej.
Przywołana została postać Winkelrieda, który dla dobra innych przyjął ciosy
dzid wrogów na własną pierś. W ostatnim - trzecim akcie zatytułowanym
"Spisek koronacyjny" Kordian podobnie jak Konrad chce otrzymać rząd
dusz, jednak nie z rąk Boga, ale od samych ludzi. Jednak również on ponosi
klęskę, gdyż nie udaje mu się przekonać współspiskowców do udziału w
planowanym zabójstwie cara. Wówczas odzywa się w nim poczucie dumy własnej
oraz pogardy dla innych. Pomimo wielkiej odwagi oraz nie szanowania własnego
życia, podchorążemu nie udaje się osiągnąć zaplanowanego celu - pada na progu
sypialni cara Mikołaja. Pokonany zostaje przez siły Strachu i Imaginacji,
które podsuwają mu krwawy obraz obrzydliwego w sensie etycznym i
niehonorowego czynu, jakim jest skrytobójcze zabicie człowieka. Poświęcając
życie w obronie ojczyzny i narodu bohater dramatu romantycznego wieńczy swój
los. Nieco
innym bohaterem popowstaniowym jest hrabia Henryk - główna postać napisanej
przez Zygmunta Krasińskiego "Nie-Boskiej komedii". Podobnie jak
wyżej omawiane postacie jest to zakochany młody człowiek, jednak w
przeciwieństwie do nich nie jest nieszczęśliwy. Jest on tuż po ślubie, co nie
jest zgodne z postawą godną bohatera romantycznego dramatu, którego motywem
działania jest brak szczęścia w miłości. Wkrótce jednak Mąż-hrabia Henryk
ulega oczarowaniu wywołanemu przez wspomnienie kochanki swojej młodości.
Powoduje to jego unieszczęśliwienie i sprawia, że również on ma czysto
romantyczną potrzebę działania. Zarówno Gustaw-Konrad, jak i Kordian byli
poetami, co wynikało z przeświadczenia romantyków o przywódczej roli poetów.
Krasiński rolę poety przyznał Orciowi - synowi hrabiego. Wynikało to z
przeświadczenia wieszcza, że poeta nie może kierować narodem, ponieważ w
równym stopniu jest to człowiek doskonały i nieprzeciętny, jak słaby i
niezdolny do udźwignięcia takiego ciężaru. Dlatego też Orcio nie widzi rzeczy
widocznych dla zwykłych ludzi, natomiast ma możliwość obserwacji zjawisk
niesamowitych, pozaziemskich, o czym świadczy między innymi rozmowa z
nieżyjącą już matką. Ponieważ w przeciwieństwie do A. Mickiewicza i J.
Słowackiego Zygmunt Krasiński wywodził się z arystokracji, w
"Nie-Boskiej komedii" nie mamy ukazanej walki narodowo
wyzwoleńczej, jest tam natomiast obraz rewolucji społecznej, której - pod
wpływem wydarzeń Rewolucji Francuskiej - obawiały się najbogatsze warstwy
społeczeństwa. Hrabiemu Henrykowi autor tego dramatu przyznał rolę przywódcy
obrońców starego porządku. Jest więc hrabia nietypowym bohaterem - nie walczy
przecież o sprawę narodową, a jedynie o utrzymanie przywilejów
możnowładczych. W przeciwieństwie do uprzednio omawianych bohaterów dramatów romantycznych hrabia Henryk jest przywódcą warstw broniących się przed rewolucją. Typowym wydarzeniem w dziejach bohaterów dramatów tego okresu była ich wewnętrzna przemiana. Dla hrabiego Henryka momentem przełomowym staje się przyrzeczenie obrony okopów Świętej Trójcy. Tym, co go odróżnia od Konrada i Kordiana jest fakt, że staje on na czele niewielkiej garstki hrabiów i baronów. Tak samo jednak jak oni hrabia Henryk przyrzeka walczyć o dobro sprawy, którą uznał za słuszną, aż do śmierci. Żąda jednak tego samego od ludzi, którymi ma dowodzić. Typowym faktem dramatu romantycznego jest również to, że dane przyrzeczenie jest przez bohatera dotrzymane. Nie inaczej rzecz się ma z hrabią Henrykiem. Po wyczerpaniu się wszelkich zasobów amunicji, po wdarciu się rewolucjonistów na mury Świętej Trójcy, oraz po śmierci swego syna Mąż skacze w przepaść. Jak więc wynika z wyżej przytoczonych argumentów w życiu bohatera dramatu romantycznego można wyróżnić następujące etapy: najczęściej nieszczęśliwą miłość, przeistoczenie się z kochanka-samotnika w przywódcę narodu, klęskę w tej nowej roli zakończoną śmiercią, czasem samobójczą. |
|
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach