Barok - znaczenie literatury epoki

Barok - znaczenie literatury epoki.

Literatura baroku kształtowała się pod wpływem licznych wojen wyniszczających cały kontynent, powodujących upadek kulturalny państw. Znaczącą rolę w kształtowaniu literatury baroku odegrał także sobór trydeński powołujący ruch kontrreformacyjny mający na celu walkę z reformacją przez prześladowanie innowierców, spisy ksiąg zakazanych, wszechstronną cenzurę. To właśnie znalazło odzwierciedlenie w charakterze literatury. Twórcy barokowi przeciwstawili się renesansowemu umiłowaniu ładu i harmonii, klasycznemu kanonowi estetycznemu. Dlatego też w późniejszych okresach uformował się pogląd oceniający dorobek tego okresu jako “zepsucie smaku”. Na tak negatywny odbiór baroku złożyło się wiele faktów miedzy innymi niski stan wiedzy o literaturze barokowej – nie wolno nam zapominać, że wiele siedemnastowiecznych utworów pozostało, aż do końca dziewiętnastego stulecia w rękopisach na przykład dzieła Wacława Potockiego, czy Jana Andrzeja Morsztyna.
Polska literatura barokowa jest zjawiskiem złożonym. Pierwszą jego fazę cechuje pojawienie się obok dominującego w renesansie klasycyzmu, nowych nurtów w literaturze, spojrzeniu na relację człowiek- Bóg. Okres dojrzały charakteryzuje wszechstronny rozwój literatury barokowej, która jednak często (choćby ze względu na kontrreformację, która prześladowała przedstawicieli religii protestanckich) pozostawała w rękopisach i była dostępna tylko elitarnej grupie wybranych, na przykład przyjaciół poety. Z kolei trzecia faza to zahamowanie rozwoju literatury polskiej i liczone w dziesiątkach lat opóźnienie kulturalne Polski w stosunku do zachodniej Europy. Okres polskiego baroku zamykają tak zwane czasy saskie, określane inaczej jako noc saska. Odejście od artystycznych gustów renesansu łączy się z pojawieniem w literaturze marinizmu i konceptyzmu. W końcowej fazie epoki pojawiają się pierwsze oznaki dążenia do odbudowy kraju, czego wyrazem jest choćby poezja Wacława Potockiego.
Od chwili przeniesienia przez Zygmunta III Wazę stolicy z Krakowa do Warszawy w Polsce zabrakło silnego, centralnego ośrodka kulturalnego, skąd nauka i oświata mogłyby promieniować na całą Rzeczpospolitą. Rolę instytucji kulturalnych próbowały przejąć dwory magnackie i dworki szlacheckie. Ich charakter był jednak niezwykle zróżnicowany, co spowodowało rozwarstwienie się polskiej kultury na dwa zasadnicze, przeciwstawne, lecz jednocześnie przeplatające się i uzupełniające się nurty.
Nurt dworski polskiej poezji barokowej pozo-stawał pod przemożnym wpływem obcych trendów i mód literackich. Tworzyli w jego obrębie poeci wykształceni, znający reguły poetyki, władający językami obcymi, a więc mogący czytać najnowsze dzieła zachodnich twórców w oryginale. W obrębie nurtu dworskiego działali często dyplomaci, traktujący poezję jako zajęcie uboczne – ta było w przypadku Jana Andrzeja Morsztyna, dyplomatą był również Daniel Naborowski. Szczególne znaczenie dla rozwoju nurtu dworskiego miały dwa kierunki poetyckie: marynizm i konceptyzm.
Niezwykle istotnym czynnikiem kulturowym polskiego baroku jest sarmatyzm, kształtujący w zasadzie cały nurt poezji ziemiańskiej. Sarmatyzm jest typowo polską, oryginalną w skali europejskiej, ideologią. Mianem sarmatyzmu nazywamy pogląd o szczególnym pochodzeniu szlachty polskiej. Pierwsze jego ślady pojawiają się w średniowieczu, jednak rozkwit ideologii sarmackiej przypada na okres między końcem XV, a końcem XVIII wieku. Zgodnie z XVI – wiecznymi historykami twierdzono, że Polska szlachta wywodzi się od Sarmatów, starożytnego plemienia, zamieszkującego przed wiekami ziemie polskie. Sarmatom przypisywano wiele wspaniałych cech charakteru, na przykład wrodzoną dumę, waleczność, odwagę, męstwo, patriotyzm, tolerancję, wierność. Polska szlachta przypisywała sobie sarmackie pochodzenie, zaczęto poszukiwać własnych korzeni, wywodzić genezę całych rodów “od Sarmatów”, stworzono wielki sarmacki mit szlachecki. Ideologia sarmacka ewoluowała, niestety, w złym kierunku. To co stanowiło zalety, z biegiem czasu wynaturzyło się, zdegenerowało, straciło wartość. Tak więc dzisiaj polski sarmatyzm utożsamiany jest raczej z negatywnymi cechami szlachty polskiej: megalomanią (przesadnym przekonaniu o swej wartości i wyższości nad innymi stanami), nacjonalizmem (poczucie wyższości nacji polskiej nad innymi narodami), nietolerancją religijną, awanturnictwem, sobiepaństwem i skłonnością do alkoholizmu oraz ksenofobią (lękiem przed wszystkim co obce). Sarmatyzm to również niechęć do przesadnej nauki. Za typowego Sarmatę pozytywnego uważany jest Wacław Potocki, z kolei przedstawicielem sarmatyzmu zdegenerowanego jest Jan Chryzostom Pasek.
Literatura baroku nie wywarła większego wpływu na literaturę polską, ponieważ:
- dostępna była tylko dla nielicznych czytelników znających języki obce, co wynikało ze słabego wykształcenia,
- represjonowano autorów dzieł nieprawomyślnych,
- wprowadzono cenzurę na utwory przeznaczone do druku (rękopis Wacława Potockiego czekał około 230 lat na druk), spowodowało to znaczne zawężenie grona czytelników,
- nie rozpowszechniano dzieł, które zazwyczaj tworzone były w celu zabawienia, zadziwienia dworzan (dzieła Jana Andrzeja Morsztyna) oraz poszukujące uzasadnienia faktu istnienia człowieka na świecie (Daniela Naborowskiego),
Całą epokę baroku wraz z literaturą określano jako upadek obyczajów i kryzys kultury. Dała ona początek przeświadczeniu o szczególnej misji, ludzi wykształconych, którzy w odpowiedzi na ten okres odegrali szczególną rolę w przezwyciężeniu intelektualnego i moralnego kryzysu, w jakim znalazła się Europa – tworząc nową epokę.