- Wyjaśnij nazwę epoki i podaj jej granice czasowe w
Europie i w Polsce.
- Omów pojęcie kontreformacji.
- Wymień nurty literackie baroku, utwory reprezentujące
każdy z nurtów.
- Przedstaw cechy poezji barokowej na przykładzie
twórczości Jana Andrzeja Morsztyna i Daniela Naborowskiego.
- Czym różni się barok szlachecki Potockiego od baroku
sarmackiego Paska i baroku dworskiego Morsztyna.
- Co to jest sarmatyzm?
- Gatunki charakterystyczne dla baroku.
Odpowiedzi
1. Wyjaśnij nazwę epoki i podaj jej granice
czasowe w Europie i w Polsce.
Nazwa
Barok pochodzi prawdopodobnie od portugalskiego słowa barocco
oznaczającego rzadką i cenną perłę o nieregularnym kształcie. Miano epoki
byłoby więc zarazem metaforą jej samej: niezwykłej i dziwnej. Barok, w najszerszym
tego pojęcia znaczeniu, to w historii kultury europejskiej epoka obejmująca
zjawiska artystyczne końca XVI, XVII i pierwszej połowy XVIII wieku. W polskiej
historii literatury termin "barok" ma co najmniej dwa znaczenia.
Określa epokę literacką trwającą od schyłku lat osiemdziesiątych XVI wieku po
lata trzydzieste wieku XVIII oraz jest pojęciem odnoszącym się do głównego w
tym wieku prądu literackiego. Wyróżnia się trzy fazy baroku. Faza pierwsza -
wczesny barok - trwa od lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata dwudzieste wieku
XVII; dochodzi w niej do głosu między innymi twórczość mistyczno-metafizyczna
(Mikołaj Sęp-Szarzyński) nawiązująca do średniowiecznej filozofii i
starotestamentowych wizji Boga, świata, człowieka. Faza druga - barok dojrzały -
przypada na środkowe lata wieku XVII (do lat siedemdziesiątych). W dojrzałym
baroku rozwija się twórczość między innymi Jana Andrzeja Morsztyna - mistrza
paradoksu i konceptu. Faza trzecia (ostatnia) - późny barok, przypada na czas
kryzysu kultury i piśmiennictwa. Najwybitniejsi twórcy późnego baroku (Wacław
Potocki, Wespazjan Kochowski, Jan Chryzostom Pasek) związani byli z ideologią
sarmacką.
2. Omów pojęcie kontreformacji.
Kontrreformacja to prąd powstały
w Kościele katolickim wobec zagrożenia reformacją. Zwołany w celu
przeciwstawienia się postępom różnowierstwa sobór trydencki (1545 - 1563) wydał
szereg dekretów, a Kościół uformował się wówczas jako organizm polityczny i
wypracował na swój użytek ścisłą strategię działania. Dbając o nieskażoność
dogmatów, o prawomyślność wiary, wyraźnie określił, co należy uznać za
katolickie w dziedzinie nauki, dyscypliny i zwyczajów kościelnych; wytyczył też
jasno zasady sztuki, zwłaszcza sakralnej.
3. Wymień nurty literackie baroku, utwory
reprezentujące każdy z nurtów.
Nurty literackie baroku to: -
marinizm - nazwa ta pochodzi od nazwiska włoskiego pisarza Gianbattista Marino;
marianizm to inaczej kwiecisty barok; odrzucał renesansową harmonię między
treścią a formą i kładł nacisk na formę; lubował się w olśniewających
konceptach, wymyślnych epitetach i metaforach; stosowano następujące środki
artystyczne:
- inwersję czyli szyk
przestawny;
- paradoks -
twierdzenie lub rozumowanie sprzeczne z przyjętym ujęte w błyskotliwą
wypowiedź;
- alegoria - obrazowe
przedstawienie pojęć oderwanych;
- anafora - rodzaj
powtórzenia polegający na rozpoczynaniu kolejnych zdań i wersów od tych
samych wyrazów;
- gradacja -
(stopniowanie) figura będąca odmianą wyliczenia, polegająca na
nagromadzeniu określeń, pojęć lub obrazów i uszeregowaniu ich wg. stopnia
nasilenia lub osłabienia jakiejś cechy;
- hiperbola -
przesadnia; metafora polegająca na wyolbrzymieniu i przesadnym
uwypukleniu pewnych cech;
- antyteza -
przeciwstawienie; zestawienie pojęć i sądów społecznych lub
kontrastowych;
- koncept - wyszukane,
niezwykłe i zaskakujące pomysły kompozycyjne, obrazowe lub słowne;
- oksymoron - związek
frazeologiczny obejmujący dwa przeciwstawne znaczeniowo wyrazy;
- parafraza -
omówienie; zastępowanie zwykłych określeń i nazw równoważnikami
znaczniowymi;
- pointa -
nieoczekiwane i zaskakujące zakończenie; - sarmatyzm - patrz p. 6;
4. Przedstaw cechy poezji barokowej na
przykładzie twórczości Jana Andrzeja Morsztyna i Daniela Naborowskiego.
Cechy poezji barokowej: -
kunsztowność poezji - Jan Andrzej Morsztyn inspirowany był przez nurt
"marinizmu"; twierdzono, że poezja powinna przede wszystkim zadziwiać
czytelnika, zaskakiwać go niezwykłością operacji językowych, metafor,
szokujących paradoksów i zestawień antytetycznych (Cuda miłości), oryginalnych
epitetów i śmiałych porównań; wiersze Morsztyna pośrednio informują, że
twórczość poetycka nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlenie
rzeczywistości, że poeta nie musi mówić prawdy, że celem i istotą jego
poszukiwań jest właśnie poezja ograniczona do sieie samej; - konceptyzm -
świetny, wyszukany pomysł literacki, tzw. koncept był głównym celem dla wielu
poetów europejskich (gongoryzm od Ludwika Gongora); konceptyzm uwydatniał
zarówno harmonijne, jak i sprzeczne związki między różnymi zjawiskami;
"Czym piękno dla oczu, dla uszu harmonia, tym koncept dla umysłu";
poezja ta była intelektualna, a zarazem zmysłowa; zmysły człowieka traktowano
jako "informatorów duszy"; intelektualny charakter wynikał z jej
warsztatowego rygoru: wiersze miały pozór żywiołowych, napisanych "od
niechcenia" dzięki świadomemu użyciu odpowiednich środków; poezja będąca
najwyższym kunsztem słowa właśnie na nie chciała być nakierowana; - zagadka
bytu ludzkiego - Daniel Naborowski reprezentował ten nurt; próba rozwiązania
zagadki bytu ludzkiego, odnalezienia miejsca człowieka w świecie podlegającym
przemijaniu, poszukiwał wartości, które nadają sens ludzkim wysiłkom;
5. Czym różni się barok szlachecki Potockiego
od baroku sarmackiego Paska i baroku dworskiego Morsztyna.
Wacław Potocki (1621-1696)
pochodził ze średniozamożnej szlachty, wykształcenie zdobył przy zborze
ariańskim w Raciborzu. Pod groźbą edyktu z 1658 r., skazującego arian na
wygnanie, przeszedł na katolicyzm, lecz mimo to pozostał wierny swej ideologii
i skutecznie pomagał swoim współwyznawcom, za co cierpiał (sądy i środowisko
szlacheckie). O prześladowaniu arian mówi jego wiersz "Kto mocniejszy, ten
lepszy": "Temu nieborakowi wsi wzięły kaduki Czemuż to? - Bo źle
wierzył". Potocki piętnuje w swojej twórczości wady narodowe. Elementy
takie można znaleźć w następujących utworach: "Ogród fraszek" (1800
utworów różnej wielkości i różnorodnej treści). W zebranych tu fraszkach autor
porusza tematy polityczne, społeczne, obyczajowe, moralne. Piętnuje wady
ustroju politycznego Polski, a więc anarchię, bezprawie, złotą wolność,
prywatę, brak ochrony granic, słabość pospolitego ruszenia, zanik ducha
rycerskiego. Te ostatnie wady spotkały się z ostrą krytyką poety w wierszu
"Pospolite ruszenie", w którym nieszczęsny dobosz usiłuje bez skutku
obudzić smacznie śpiącą szlachtę i zmusić ją do podjęcia walki. Nasłuchawszy
się wrzasków i obelg mocno niezadowolonej braci "rycerskiej" -
"widząc, że go zgoła nikt nie słucha, poszedł i sam spać". W
"Zbytkach polskich" z gorzką ironią mówi o przepychu, w jakim żyje
szlachta polska, gdy tymczasem ojczyzna potrzebuje materialnej pomocy - "O
tym szlachta, panowie, o tym myślą księża, choć się co rok w granicach swych
ojczyzna zwęża". Tytuł kolejnego utworu - "Polska nierządem
stoi" jest sam w sobie oskarżeniem. Nikt nie przestrzega praw, nie szanuje
konstytucji, występki możnych uchodzą płazem, człowiek prosty i biedny "z
serdecznym dziś płaczem z dziatkami cudze kąty pociera tułaczem". Inne
wielkie utwory to: "Wojna chocimska", "Moralia". Jan
Andrzej Morsztyn (1621-1693) pochodził z rodziny związanej z arianizmem, ale po
przejściu na katolicyzm zachował tylko powierzchowne cechy dawnej ideologii.
Dzięki zręczności dworaka i sprzyjającym okolicznościom piął się szybko po
szczeblach kariery politycznej. Dwór Królewski Jana Kazimierza, z którym był
związany, stanowił ośrodek nie tyle życia umysłowego, co towarzyskiego. W
atmosferze salonów i flirtów mógł powstać tylko taki styl, który wyrażał
błyskotliwość, elegancję i kunszt artystyczny, a pomijał ważne zagadnienia
życia. W twórczości Morsztyna przejawiło się to w błahości treści przy
równoczesnym przeroście nagromadzonych prznośni, porównań i innych figur
poetyckich (wyliczenia, stopniowania, powtórzenia, kontrasty i paradoksy).
Zebrał swe wiersze w zbiorach "Kanikuła albo psia gwiazda" i
"Lutnia". Znaczna większość utorów posiada tematykę miłosną. Nie
chodzi w nich jednakże o proste wypowiedzenie uczuć do ukochanej. Są to wiersze
będące wyrazem flirtu, który odznacza się dworską elegancją i salonowym
dowcipem. W "Bierzmowaniu" liczne, coraz ciekawsze wyliczenia wdzięków
i czarów pięknej Jagnieszki prowadzą do konkluzji, że jest ona nie tyle
dziewczyną, co raczej ogniskiem, które spala swym żarem zakochanego w niej
mężczyznę. "Na kwiatki" - to urocze cacko poetyckie, gdzie autor
zazdrości zerwanym kwiatom, gdyż uplecione we włosy jego ukochanej będą mogły
być bliżej z nią niż on sam. "Do trupa" - najgłośnijeszy sonet
Morsztyna. Na zasadzie rozwiniętego porównania ukazuje najpierw poeta
podobieństwo zakochanego do trupa. Następnie posługując się kontrastem zestawia
spokój zmarłego z cierpieniami zakochanego, by ostatecznie wyciągnąć
zaskakujący wniosek, że lepiej być trupem niż kochać bez wzajemności. W
"Niedostatku" znajdziemy ironiczną uwagę na temat rozsądku i powagi
kobiet. Poeta wylicza szereg zjawisk, które nigdy nie miały miejsca, ale
podejrzewa, że prędzje stać się one mogą rzeczywistością "niźli będzie
stateczna która białogłowa". Inny charakter posiada "Pieśń w obozie
pod Żwańcem". Widać w niej pewien przebłysk patriotyzmu, rzadko dochodzący
do głosu pod piórem typowego poety dworskiego. Do ogólu szlacheckiego odnosił
się poeta raczej z pogardą, wyraźnie dającą się tu odczuć, bo do szlachty
silniej przmawia "natocz albo nalej" niż gołos wodza wzywającego do
walki z wrogiem. Morsztyn tłumaczył także tragedie francuskie Piotra
Corneille'a. J.A. Morszytn, choć nie wniósł wielu wartości ideowych na miarę
potrzeb ówczesnej Poski, dbał jednak o piękno form poetyckich, wzbogacał je,
podnosił na wysoki poziom artyzmu i stąd jego wiersze są cenną zdobyczą
literatury polskiej. Jan Chryzostom Pasek (1636 - 1701) znany jest z
"Pamiętników" przedstawiających fakty w sposób żywy i barwny. Część
pierwsza "Pamiętników" dotyczy wojennych doświadczeń Paska. Ciekawie
wypadł tu obraz szlachcica-żołnierza. Walczy on na ogół dzielnie, ale można
podejrzewać, że zapału do walki dostarcza mu nie tyle miłość do ojczyzny, ile
ambicja osobista i chęć zdobycia łupów. Ciekawość i żądza przygód są też
prawdopodobnie przyczyną udziału Paska w wyprawie do Danii. W opisach ważnych
wydarzeń historycznych autor skupia uwagę na własnych przygodach,
wyolbrzymiając niekiedy swą rolę świadka i uczestnika tych wydarzeń. Zaskakuje
też współczesnego czytelnika religijna postawa szlachcica tamtych czasów.
Posłuszny nakazanym przez Kościół postom, jałmużnom i odpustom nie brał ich
sobie głęboko do serca, skoro nie zmieniały jego obyczajów i nie łagodziły
stosunku do człowieka, nad którym był górą. Głośny opis mszy świętej, do której
służył Pasek mając ręce zbroczone krwią wrogów, jest tego dowodem.
Ksiądz-celebrant uświęca to barbarzyństwo słowami: "nie wadzi to nic, nie
brzydzi się Bóg krwią rolaną dla imienia swego". "Pamiętniki"
zawierają również szeroki obraz pokojowego życia zimiańskiego i obyczajów
szlacheckich. Autor myśli kategoriami przeciętnego szlachcica, toteż ucisk i
niedołę chłopa uważa za naturalny stan rzeczy. Z typowo sarmacką mentalnością
odnosi się do własnej klasy i tylko szlachtę uważa z godną przedstawicielkę
narodu. Życie prywatne szlachty nacechowane jest troską o dobrobyt i korzyści
materialne. Wystarczy przypomnieć znakomity fragment "Pamiętników", w
którym Pasek opisuje swe zaloty do Anny Łąckiej. Bardziej przypominają one
układy handlowe niż wyznania miłosne. Utwór pisany jest stylem barwnym,
potocznym, dosadnym, wskazującym na gawędziarskie talenty autora, nasycony
anegdotami i przysłowiami. Szczególnymi wartościami wyróżniają się opisy
batalistyczne.
6. Co to jest sarmatyzm?
Całą brać szlachecką jednoczyło
poczucie narodowej potęgi, przekonanie o świetności polskiego ustroju -
monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego - nadto świadomość tradycji
rodowej i starodawności sarmackiej, co wiązało się z ideą pochodzenia Polaków
jakoby od starożytnych Sarmatów. Duma z tego potężnego sarmackiego dziedzictwa
była też nieodłączną cechą barokowej mentalności. Dopiero z czasem, w XVIII w.
ukształtowało się ujemnie nacechowane określenie sarmatyzm oznaczające
całokształt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, zwykle
utożsamianych z samowolą, zacofaniem, pogardą, niechęcią do cudzoziemców,
dewocją i ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic - rycerz był obrońcą złotej
wolności, systemu społeczno - państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane
miejsce w Rzeczypospolitej. Już w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawniły
się również hasła mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Kościół. Polska,
a więc rycerska szlachta miała odegrać szczególną rolę w całej wschodniej
Europie poprzez krzewienie idei chrześcijańskich. Szlachcic - obrońca wiary,
obrońca Najświętszej Marii Panny stawał na straży suwerenności chrześcijańskiej
Europy, strzegł przed niebezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska
pełniła w ideologii sarmackiej "przedmurza chrześcijaństwa", najdalej
na Wschód wysuniętego bastionu Rzymu. Pisarze późnego baroku (Potocki,
Wespazjan Kochowski) podjęli zdecydowaną krytykę wielu przejawów życia
szlacheckiego, akcentując zwłaszcza nierealizowanie przez nią podstawowych
zasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlegała nie sama ideologia, ale właśnie odstępstwa
od niej.
7. Gatunki charakterystyczne dla baroku.
Gatunki charakterystyczne dla
epoki baroku to: sonet - utwór poetycki składający się z 14 wersów podzielonych
na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe (tercyny), o ścisłym
rozkładzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową
lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno-uogólniającą.
Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez A.
Dantego i F. Petrarkę. Ustalił się wtedy typ tzw. sonet włoski o rozkładzie
rymów abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonet rozpowszechnił się w ciągu XV i
XVI w. w literaturze europejskiej, m.in. sonety Wiliama Szekspira. Tak zwany
sonet francuski miał zmodyfikowany układ rymów (w końcowych 6 wersach ccdeed
lub cddcee). W Polsce sonet wprowadzili J.Kochanowski i M. Sęp-Szarzyński. W
nowszych czasach ustaliła się włoska postać sonetu. Uprawiany w różnych
okresach literatury uważany za formę szczególnie trudną, pojmowany był jako
popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J.
Słowacki, pozytywizm - A. Asnyk, Młoda Polska - J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L.
Staff, współcześnie - J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, S. Grochowiak, S.
Swen-Czachorowski). epos rycerski - najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z
ludowych podań o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej
przeszłości; są to dłuższe utwory, najczęściej wierszowane; źródłem eposów były
mity, podania i baśnie; epos rycerski ukształtował się w średniowieczu;
pamiętnik - gatunek piśmiennictwa użytkowego oraz wzorowany na nim gatunek
literatury pięknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z życia prywatnego
i/lub publicznego. W odróżnieniu od dzinenika pamiętnik pisany jest z
perspektywy późniejszej od całości przedstawionych wydarzeń i w sposób bardziej
sumaryczny. Wiele pamiętników rzeczywistych ze względu na ich wartość literacką
zalicza się obecnie do literatury pięknej ("Pamiętniki" J.Ch. Paska).
Powieści pisane w formie pamiętnika pozwalały usunąć pośrednictwo narratora,
zbliżyć czytelnikowi perspektywę postaci. Pojawiły się zwłaszcza w prozie o
zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie Młodej Polski). list -
gatunek wywodzący się ze starożytności (Horacy), uprawiany głównie w okresie
klasycyzmu, związany z kulturą dworską, wprowadzający rozważania ogólne,
elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Ramą utworu była konwencja
komunikacji listownej; list sięgał do epistolografii (sztuki pisania listów)
użytkowej. Obowiązywała w nim "stosowność" stylu do treści oraz do
rodzaju storunków między dwiema stronami komunikacji (w liścia kierowanym do
przyjaciela dopuszczane były tony bardziej osobiste). W liście możliwa była
większa swoboda, obniżenie tonu, wprowadzenie formy swobodnej rozmowy. Nierzdko
sięgano po formę listu z podróży. W liście okolicznościowym, częstym w okresie
oświecenia, dopuszczalne były błahsze treści. Od ody list różnił się przed
wszystkim powściągliwością tonu, refleksyjnością. List w Polsce był
rozpowszechniony w okresie oświecenia (I. Krasicki, S. Trembecki), w okresie
romantyzmu przybrał charakter mniej retoryczny, a bardziej intymny, np. u J.
Słowackiego, C. Norwida ("Do obywatela Johna Brown").
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach