Bank jako przedsiębiorstwo
1.1. Funkcje i zadania banku
1.1.1. Istota przedsiębiorstwa bankowego
Tradycyjne definicje banku określają bank jako przedsiębiorstwo usługowe, którego działalność polega wyłącznie na udzielaniu kredytów i zdobywaniu środków potrzebnych do finansowania kredytów.
W szerszym ujęciu definicja banku obejmuje wewnętrzne i zewnętrzne warunki działalności. Do warunków wewnętrznych należy zaliczyć współpracowników, operatywne zarządzanie, wewnętrzne informacje i zasoby pieniądza w dyspozycji przedsiębiorstwa; do warunków zewnętrznych – te, które są składnikami otoczenia. Poprzez otoczenie należy rozumieć tę część organizacji gospodarki, z którą bank pozostaje w jakiś sposób powiązany i poprzez wpływ tego powiązania zachowanie banku ulega zmianie.
Elementy otoczenia to:
klientela banku,
właściciele banku,
pozostałe przedsiębiorstwa bankowe,
polityka pieniężna,
interes społeczny.
1.1.2. Klienci banku – segmentacja
Bank jako jeden z uczestników rynku finansowego, odgrywają istotną rolę w przepływie kapitału między różnymi podmiotami. Poprzez świadczenie usług na rzecz swoich klientów banki uruchamiają obieg pieniężny w gospodarce. W banku występuję trzy typy klientów.
osoby fizyczne
jednostki gospodarcze
instytucje.
Każdy z tych podmiotów może znajdować się w jednej z dwóch sytuacji:
posiadać wolne środki pieniężne
odczuwać niedobór środków pieniężnych.
Podmioty należące do pierwszej grupy poszukują więc możliwości korzystnego i bezpiecznego ulokowania czasowo wolnych środków pieniężnych. Natomiast podmioty z drugiej grupy starają się pozyskać na dogodnych warunkach środki potrzebne im na sfinansowanie określonych potrzeb konsumpcyjnych bądź produkcyjnych. Jednostkami wykazującymi nadwyżki pieniężne są przede wszystkim gospodarstwa domowe, gdyż część ich bieżących dochodów nie jest od razu konsumowana lecz oszczędzana na zaspokojenie przyszłych potrzeb. Natomiast jednostkami wykazującymi deficyt środków pieniężnych są głównie przedsiębiorstwa, gdyż przychody z bieżącej produkcji bądź świadczonych usług wpływają do nich dopiero po pewnym czasie, zachowanie ciągłości produkcji wymaga szeregu wydatków związanych z zakupem czynników produkcji. Poza tym przedsiębiorstwa nie są z reguły w stanie realizować inwestycji w oparciu o własne zasoby finansowe i muszą na ten cel zaciągać kredyty, które zostaną spłacone dopiero z przyszłych przychodów.
Przepływy środków pieniężnych między tymi podmiotami mogą następować w sposób bezpośredni. Osoby fizyczne mogą finansować przez udzielanie pożyczek inne osoby fizyczne bądź nabywając papiery wartościowe emitowane przez przedsiębiorstwa, Skarb Państwa, gminy, potrzeby finansowe tych podmiotów.
Napotka on jednak wiele utrudnień i barier.
bariery organizacyjne
bariery związane z ryzykiem bezpośredniego finansowania.
Pojawił się pośrednik w formie banku, który reguluje dane bariery. Zarówno posiadający nadwyżkę środków pieniężnych jak i odczuwający niedobór mogą zgłosić się ze swoimi potrzebami do banku, który w warunkach wysokiego bezpieczeństwa wyświadczy im odpowiednie usługi.
1.1.3. Funkcja banku w zakresie wymiany, przechowywania, transportu środków i finansowania
Wszystkie usługi wykonywane przez bank są świadczone za pomocą pieniądza. Środki pieniężne
1) pieniądz przedmiotowy
2) pieniądz gotówkowy
3) pieniądz handlowy
4) pieniądz bankowy
Początkowo wymiana miała charakter bezpośredni, towar za towar, co bardzo utrudniało wymianę. Pieniądz wymienny nie był dobry, ulegał zniszczeniu był trudny w przechowywaniu. Powstał pieniądz w postaci kawałków kruszcu. posiadały małą objętość, były trwałe, łatwo podzielne. Powstał wówczas problem, jak wycenić dany kawałek kruszcu. Zaczęto odciskać stempel, urzędowo podkreślano jego wartość. I tak powstały pierwsze monety, pieniądz gotówkowy.
W momencie, gdy powstały monety, powstały pierwsze banki ok. VI w p.n.e.
Wobec różnorodności monet potrzebna była instytucja, która dokonała wymiany jednych monet na drugie.
Bank - stół, ława, - bankier wykładał stosiki monet i dokonywał wymiany.
W ten sposób powstała pierwsza funkcja banku, która ma zastosowanie również obecnie czyli funkcja wymiany. Również obecnie banki przeprowadzają wymianę jednaj waluty na inną.
Funkcja depozytowa - banki zaczęły przyjmować pieniądze na depozyty. Przechowywanie w domu środków pieniężnych było niebezpieczne. Bankier na co dzień przechowywał różne ilości monet, więc posiadał odpowiednie zabezpieczenie. Bankier musiały zwrócić te same monety, które przyjął do depozytu. Depozyt regularny. Wówczas opłaty składał zlecający przechowanie środków pieniężnych. Bankierzy zaczęli używać tych środków pieniężnych do udzielania pożyczek. Depozyt regularny przekształcił się w depozyt nieregularny. W przypadku używania złożonych środków pieniężnych do udzielania pożyczek, depozyty zostały oprocentowane, bankier płacił składającemu depozyt.
Bank w oparciu o przyjęte depozyty udzielał pożyczek i w ten sposób wykształciła się kolejna funkcja banku – funkcja finansowania.
Bankierzy zaczęli się podejmować transportu pieniądza. Przewożenie przez kogoś środków pieniężnych wiązało się z niebezpieczeństwem utraty. Ludzie zaczęli powierzać funkcję przewożenia pieniądza bankom. Bankierzy, aby nie przewozić środków pieniężnych w gotówce zaczęli wystawiać weksle. Powstał pieniądz bankowy.
Pieniądz gotówkowy dominował do XVIII w. Wówczas zaczęto wprowadzać pieniądz papierowy, który z czasem wyparł pieniądz monetarny. Ten z kolei jest wypierany przez pieniądz bankowy. Prawdopodobnie w ciągu kilku najbliższych dziesięcioleciu zniknie pieniądz gotówkowy.
1.1.4. Zadania banku w zakresie transformacji środków, terminów i ryzyka
Pojawienie się banku jako pośrednika na rynku finansowym pozwala na znaczne usprawnienie przepływu strumieni pieniężnych między różnymi grupami jego uczestników oraz podniesienie bezpieczeństwa związanego z tymi operacjami.
Za pomocą banków zachodzą trzy główne procesy.
następuje zamiana stosunkowo niewielkich kwot środków pieniężnych, jakimi dysponuje jeden podmiot w stosunkowo duże kwoty, jakich potrzebuje inny podmiot. Bank kumuluje oszczędności od wielu podmiotów i może udzielać stosunkowo dużych kredytów niewielkiej grupie kredytobiorców.
zamiana stosunkowo krótkich terminów lokat w stosunkowo duże terminy kredytów. Lokaty są wnoszone do banku na stosunkowo krótkie terminy. Przeciętne depozyty opiewają na kilka miesięcy. Podmioty, które chcą zaciągnąć kredyt oczekują długich terminów. Bank działa w odniesieniu do ogromnej rzeszy klientów, jest w stanie zaobserwować pewne prawidłowości. Bank musi dysponować pewną rezerwą na wypadek, gdyby wypłaty były większe od wpłat. Bank może odpożyczać środki złożone na lokaty terminowe. Następuje też zjawisko relokowania lokat. Gdy klient się nie zjawi w banku po zakończeniu lokaty terminowej, bank przedłuża lokaty na następny okres. Ponieważ bank obsługuje wiele klientów, może na podstawie rachunku prawdopodobieństwa określić jaką kwotą może dysponować.
zamiana stosunkowo dużego ryzyka kredytowego na stosunkowo niewielkie ryzyko depozytowe. Nie ma pewności czy pożyczkobiorca zwróci zaciągnięty kredyt, nie można sprawdzić wiarygodności dużej rzeszy klientów. W banku nawet gdy jeden podmiot nie zwróci zaciągniętego kredytu to nie oddziałuje to na konkretną lokatę depozytową.
Bank jako specjalista analizuje wiarygodność kredytową. Bank nie może udzielić kredytu podmiotowi, który nie ma zdolności kredytowej. W prawie bankowym istnieje szereg norm i przepisów, które instytucjonalnie zabraniają bankom ponoszenie ryzyka. W Polsce funkcjonuje bankowy fundusz gwarancyjny, który w miarę niewypłacalności banku wypłaca odszkodowania.
1.2. Rodzaje działalności bankowej
1.2.1. Podstawy prawne działalności banków
W Polsce tworzenie banków uregulowane jest przez ustawy:
Prawo bankowe,
ustawa o Narodowym Banku Polskim,
Kodeks Handlowy,
Prawo spółdzielcze.
1.2.2. Rynek usług bankowych – stopień rozwoju i instrumenty sprzedaży
Banki wykonując swoje działanie pośredniczenia między różnymi grupami podmiotów świadczą na ich rzecz określone usługi. Są to usługi niematerialne związane z przepływem środków pieniężnych.
W zakresie form aktywnej działalności banku prawo bankowe wprowadza trzy kategorie:
czynności bankowe, które będą mogły być wykonywane wyłącznie przez banki,
czynności bankowe, które będą mogły być wykonywane także przez inne nie będące bankami pomioty,
inne formy działalności nie traktowane przez ustawę jako czynności bankowe, lecz podlegające szczególnej regulacji poprzez wprowadzenie liczbowo wyrażonych limitów, ograniczających rozmiary tego rodzaju działalności.
Operacje bankowe można scharakteryzować z punktu widzenia trzech kryteriów:
przedmiotowe
operacje rozliczeń pieniężnych
rozliczenia gotówkowe
bezgotówkowe
wymiana walut
operacje aktywne
kredyty
gwarancje
poręczenia
operacje pasywne
pozyskiwanie przez bank środków
przyjmowanie lokat
zaciąganie pożyczek
emisja obligacji
operacje papierami wartościowymi
obrót papierami wartościowymi
przechowywanie i zarządzanie papierami wartościowymi
emisja papierów wartościowych
pozostałe operacje bankowe
usługi doradcze
konsulting
zarządzanie majątkiem.
Podstawowa działalność banku jest to działalność depozytowo-kredytowa. Gromadząc lokaty od klientów, a także zaciągając pożyczki na rynku międzybankowym oraz dokonując emisji obligacji bankowych banki przeprowadzają operacje określane jako pasywne. Za ich pomocą banki pozyskują na rynku finansowym środki stanowiące podstawę działalności finansującej. Działalność ta obejmuje operacje określane jako aktywne, w ramach których bank udziela pożyczek, kredytów, dokonuje lokat na rynku międzybankowym, zakupuje papiery wartościowe. Operacje pasywne wiążą się dla banku z kosztami – przede wszystkim wypłacaniem odsetek od lokat. Na operacjach aktywnych bank zarabia – pobiera oprocentowanie i prowizje. Operacje pasywne są o tyle niezbędne, że w oparciu o nie bank pozyskuje na rynku środki pieniężne służące mu do przeprowadzania operacji aktywnych.
Oprócz tych operacji bank wykonuje również operacje usługowe. Należą do nich rozliczenia pieniężne, operacje papierami wartościowymi itd. Głównym źródłem dochodów banku są kredyty. Bank oferuje klientom możliwie szeroką gamę usług, aby przyciągnąć klientów, zachęcić do korzystania z ich usług, (zjawisko synergii). Przyciągając bowiem do siebie bądź utrzymując klientów dzięki operacjom usługowym oferuje im operacje pasywne i aktywne.
podmiotowe
operacje bankowe z klientami są to:
operacje z inicjatywy klientów,
operacje na rachunek klientów,
operacje własne są to:
operacje z własnej inicjatywy bądź z inicjatywy innych banków
operacje na rachunek własny.
Bank jako pośrednik na rynku jest nastawiony przede wszystkim na operacje z klientami. Operacje z klientami nie są jednak bezpośrednio ze sobą powiązane. W działalności banku może więc występować niedostosowanie w czasie kwot pozyskanych środków pieniężnych oraz zapotrzebowania na nie zgłaszanego przez inne grupy podmiotów.
Mogą zdarzyć się dwa przypadki.
depozyty mogą być większe jak kredyty, rentowność mogłaby się obniżyć lub bank ponosiłby straty.
bank mógłby pozyskać mniejsze depozyty niż popyt na kredyty. Wówczas bank stara się pozyskać brakujące fundusze pożyczając je od innych banków.
Bank musi zatem z jednej strony dokonywać lokat posiadanych nadwyżek środków pieniężnych, aby nie ponosić strat z tytułu odsetek w przypadku ich nie wykorzystania, a z drugiej strony musi pozyskiwać dodatkowe środki na rynku finansowym, jeżeli lokaty od klientów są zbyt niskie dla zaspokajania zapotrzebowania na pożyczki i kredyty. Brak własnej aktywności banku w tym ostatnim przypadku powodowałby utratę klientów na rzecz konkurencji.
W banku pojawia się nowy czynnik o charakterze podstawowym - środki pieniężne (angażuje też tradycyjne środki trwałe).
1.3 Kapitał własny banku i jego znaczenie
1.3.1. Fundusze własne i obce w banku
Dla świadczenia usług finansowych bank stosuje określone czynniki produkcji. Podobnie jak w innych rodzajach przedsiębiorstw są to praca ludzka i środki produkcji. Charakterystyczne dla banku jest jednak to, że te dwa czynniki produkcji tworzą w nim jedynie sferę techniczno-organizacyjną, która dopiero pozwala uruchomić zasadniczy czynnik produkcji jakim są środki pieniężne. Środki pieniężne, którymi posługuje się bank świadcząc usługi na rzecz klientów oraz dokonując operacji własnych napływają do niego jako kapitał obcy. Natomiast kapitał własny banku jest w przeważającej mierze zaangażowany w jego sferze techniczno-organizacyjnej (budynki, wyposażenie). Chociaż głównym czynnikiem produkcji są dla banku środki obce, to jednak kapitał własny odgrywa ogromną rolą w działalności przedsiębiorstwa bankowego.
W banku występują zupełnie inne relacje między kapitałem własnym a kapitałem obcym. W przedsiębiorstwie produkcyjnym stosunek kapitału własnego do kapitału obcego wynosi 1:1. W sferze usługowej 1:2 lub 1:3.W banku relacja kapitału własnego do obcego wynosi 1:15, a nawet 1:18, ponieważ bank jest firmą, która operuje głównie kapitałem obcym.
Ta analiza mówi tylko o pewnych proporcjach, nie obejmuje wartości. Działalność handlowa lub produkcyjna może być podjęta bez zaangażowania środków pieniężnych. W odniesieniu do banku sytuacja ta jest odmienna. Aby otworzyć bank należy posiadać kwotę 5.000.000 ECU co oznacza 19.000.000 PLN. Jest to kapitał własny banku.
Znaczenie jakie przypisywane jest kapitałowi własnemu przy zakładaniu banku, a następnie w trakcie jego działalności, znajduje swoje odzwierciedlenie w przepisach prawa bankowego. Precyzują one jaką wielkością kapitału własnego muszą dysponować założyciele banku, a następnie do jakiej wysokości bank może zwiększyć aktywa w relacji do kapitału własnego.
W przepisach prawa bankowego nie znajdujemy sformułowanej wprost definicji kapitału własnego. Określają one jedynie strukturę funduszy własnych banku. Przez fundusze własne banku rozumie się:
w banku państwowym – fundusze: statutowy, rezerwowy i zapasowy;
w banku w formie spółki akcyjnej – kapitał akcyjny, fundusze rezerwowe i zapasowe;
w banku spółdzielczym – fundusze: udziałowy, zapasowy i rezerwowy;
inne fundusze zaliczone przez Komisję Nadzoru Bankowego do funduszy własnych.
1.3.2. Funkcje kapitału własnego
Możemy wyróżnić sześć funkcji kapitału własnego banku.
funkcja założycielska – dla uzyskania zgody na założenie banku należy dysponować kapitałem własnym (min. 5 mln ECU).
funkcja finansująca – finansuje sferę techniczno – organizacyjną. Funkcja ta jest szczególnie ważna na etapie tworzenia banku, gdy z kapitału własnego nabywa się budynki i wyposażenie niezbędne do rozpoczęcie działalności.
funkcja gwarancyjna – gwarantuje wywiązanie się przez bank z jego zobowiązań. Część funduszu własnego jest zaangażowana w środki trwałe, a część stanowi fundusz rezerwowy. Fundusz rezerwowy są to środki pieniężne ulokowane w papierach wartościowych lub innych inwestycjach zapewniających określoną płynność. Jeżeli straty są większe niż rezerwy to ogłasza się upadłość banku. Sprzedaje się majątek banku i zaspokaja wierzycieli. Im większy fundusz własny, tym większe bezpieczeństwo banku.
funkcja czynnika ograniczającego rozmiary działalności bankowej. Przepisy prawa bankowego wprowadzają szereg norm, w których konstrukcji znajdują się fundusze własne. Współczynnik wypłacalności jest to relacja funduszy własnych banku do aktywów i pozycji pozabilansowych. Sam fakt udzielenia poręczeń lub gwarancji nie powoduje zaangażowania środków bankowych. Współczynnik wypłacalności nie może być niższy niż 8%. Przy danych funduszach własnych bank jest ograniczony kwoto do jakiej granicy może udzielać kredytów, poręczeń, pożyczek i gwarancji.
funkcja podstawy oceny i podziału zysku i strat. Przedsiębiorstwo bankowe może być własnością różnych podmiotów. Powstaje wówczas problem w jaki sposób podzielić zysk wypracowany przez bank. W przypadku straty, kapitał własny jest miernikiem podziału straty między bankami.
funkcja reprezentacyjna – udziela informacji o banku. Informuje jaki jest kapitał własny, jak się zmieniał w ostatnich latach.
Gromadzenie i powiększanie kapitału własnego banku jest formą wewnętrznego finansowania jego potrzeb. Dokonuje się w drodze samofinansowania, podwyższania udziałów kapitałowych przez dotychczasowych akcjonariuszy bądź przyjmowania nowych akcjonariuszy.
1.3.3. Wyposażenie banków polskich w fundusze własne
Podsumowując należy zwrócić uwagę na specyfikę kapitału własnego, jego wysokość. Polskie banki są słabo wyposażone w kapitał własny, są przez to mało konkurencyjne w stosunku do banków zagranicznych. Na światowej liście rankingu banków znajdują się na dość odległych pozycjach.
Banki komercyjne
2.1. Klasyfikacja banków komercyjnych
2.1.1. Cele działalności banków
Banki spełniają dwa podstawowe cele swojej działalności.
realizują cele zarobkowe
realizują cele społeczne.
Kapitał prywatny jeżeli nie widzi dostatecznego zarobku to nie będzie inwestował. Natomiast są takie działania niezbędne, które należy wykonywać. Tu wykorzystuje się banki.
Także w zakresie usług finansowych są takie sfery działalności, które wiążą się z mniejszym zyskiem i nie pociągają kapitału prywatnego, np. ochrona środowiska.
Zysk banku powinien być wynikiem a nie celem.
2.1.2. Przedmiotowy, podmiotowy i terytorialny zakres działalności banków
Z punktu widzenia zakresu działalności banki możemy podzielić na:
zakres przedmiotowy
zakres podmiotowy
zakres terytorialny.
Najważniejszy jest podział z punktu widzenia przedmiotu. Są banki, które świadczą wszystkie usługi, a są taki banki, które świadczą tylko niektóre usługi.
Z punktu widzenia przedmiotu banki dzielimy na:
uniwersalne – banki, które świadczą wszystkie usługi,
specjalne – świadczą jeden rodzaj usług.
Podział powszechnie stosowany na świecie. Są kraje, które zabraniają działania bankom uniwersalnym. Tym bankom nie wolno łączyć działalności inwestycyjnej i depozytowo - kredytowej. Ale w większości krajów dominują banki o charakterze uniwersalnym. Nawet jeżeli system bankowy ma charakter uniwersalny to istnieją grupy banków wyspecjalizowanych.
Z punktu widzenia podmiotu.
banki obsługujące zróżnicowane grupy klientów,
banki nakierowane na obsługę wybranych grup klientów.
Są banki, które jednoznacznie nastawiły się na obsługę pewnych grup odbiorców, klientów, np. kasy oszczędności (punkt ciężkości koncentruje się na gospodarstwie domowym), wszystkie banki spółdzielcze nastawione są na obsługę rolników. Są też banki nastawione na znacznie wyższe segmenty rynku, np. banki hipoteczne. Są banki branżowe, nastawione na obsługę pewnej branży gospodarczej (BOŚ, bank cukrownictwa).
Z punktu widzenia zakresu działalności
Występują cztery szczeble:
bank lokalny - banki spółdzielcze
bank regionalny - większość banków jest bankami regionalnymi, które działają w regionie, gdzie występują naturalne powiązania gospodarcze,
bank ogólnokrajowy - PKO SA, ma dużo placówek rozmieszczonych na terenie całego kraju (PKO BP, BGŻ).
międzynarodowy - wychodzący z placówkami poza granice kraju.
Afiliacja - spółka prawa danego kraju.
Przedstawicielstwo - placówka nie prowadząca działalności, bada rynek.
Oddziały zagraniczne - PKO SA ma oddziały w Paryżu, Izraelu, Argentynie i New York.
2.2. Tworzenie banków
2.2.1.Formy prawne banków
Banki we współczesnych systemach są traktowane jako instytucje zaufania publicznego. Państwo dla zachęcenia do gromadzenia środków pieniężnych w bankach i korzystania z innych ich usług wprowadza szereg rozwiązań mających na celu podniesienie stopnia bezpieczeństwa działalności banku. Jednym z aspektów nadzoru nad systemem bankowym jest wyeliminowanie żywiołowego tworzenia przedsiębiorstw bankowych i wprowadzenie sformalizowanie procedury ubiegania się o uzyskanie zgody na prowadzenie działalności bankowej. W Polsce tworzenie banków jest regulowane przez ustawy: Prawo bankowe, ustawę o Narodowym Banku Polskim, Kodeks Handlowy oraz Prawo spółdzielcze. W przypadku banku na utworzenie przedsiębiorstwa trzeba otrzymać licencję. Chodzi o niepodejmowanie działalności przez banki, które nie zgromadziły całego kapitału założycielskiego i nie dopełniły innych czynności, które powinny poprzedzać rozpoczęcie działalności.
W przypadku banku można wybrać jedną z trzech form prawnych.
przedsiębiorstwo państwowe – bank państwowy może powołać Rada Ministrów.
spółdzielnia – pewna nieograniczona liczba osób może powołać spółdzielnię i ubiegać się o uzyskanie licencji. Ta forma prawna nie odpowiada obecnym prawom rynkowy.
spółka akcyjna – ta forma jest najczęściej stosowana do obecnych norm prawnych. Ten rodzaj przedsiębiorstwa jest w stanie uzyskać niezbędny kapitał własny. Założycielami banku akcyjnego mogą być osoby prawne i fizyczne. Liczba założycieli nie może być mniejsza niż trzech, jeżeli są nimi osoby prawne, bądź dziesięciu, jeżeli są nimi osoby fizyczne. Ograniczenia te nie dotyczą sytuacji, gdy założycielem banku jest Skarb Państwa , bank krajowy bądź bank zagraniczny.
2.2.2.Warunki uzyskania licencji
Warunki uzyskania zgody na założenie banku.
założyciele muszą dysponować niezbędnym kapitałem własnym – równowartość 5 mln. ECU
założyciele muszą dysponować pomieszczeniami dostosowanymi do prowadzenia działalności bankowej (w szczególności zabezpieczenie środków pieniężnych powierzonych przez klienta).
założyciele i osoby przewidziane do objęcia stanowisk kierowniczych muszą dawać rękojmię bezpiecznego prowadzenia działalności bankowej, zabezpieczającego interes klienta. Ten warunek został wprowadzony w 1991 r., kiedy doszło do kilku spektakularnych problemów finansowych, np. bank komercyjny założony przez D.Bogatina.
założyciele banku muszą przedstawić dwie kandydatury na kluczowe stanowiska kierownicze o odpowiednim wykształceniu, kwalifikacjach i doświadczeniem w kierowaniu instytucją finansową (min. 5 lat). Ten warunek też powstał w wyniku niejasności lat 90-tych. Banki zakładały różne instytucje, a najwyższe stanowiska zajmowały osoby bez kwalifikacji. Prowadziło to do pochopnie podejmowanych niewłaściwych decyzji.
Założyciele banku muszą przedstawić plan działalności banku na okres trzech lat, z którego będzie wynikało jakim rodzajem działalności będzie się zajmował, na jakim obszarze będzie funkcjonował. Na podstawie takiego planu wydaje się licencję.
W naszym systemie ktoś, kto spełni te 5 warunków nie zawsze otrzyma licencję.
2.3. Banki akcyjne
2.3.1. Charakter banku akcyjnego, rozwój sektora banków akcyjnych
Banki w formie spółki akcyjnej posiadają osobowość prawną. Przez podział kapitału akcyjnego mają możliwość zgromadzenia i powiększania środków własnych na regulowanym rynku kapitałowym. Funkcja właściciela jest w nim oddzielona od funkcji zarządzania.
Banki akcyjne uważane są za grupę przedsiębiorstw, których działalność w największym stopniu przyporządkowana jest kryterium maksymalizacji zysku.
Działalność banków akcyjnych obejmuje z zasady wszystkie rodzaje operacji bankowych. W praktyce największe znaczenie posiadają usługi polegające na przyjmowaniu depozytów i udzielaniu kredytów krótkoterminowych. Natomiast w porównaniu do innych grup banków przyjmowanie oszczędności i kredyty długoterminowe mają w bankach akcyjnych mniejsze znaczenie. Ze względu na swoją siłę kapitałową banki akcyjne odgrywają podstawową rolę w finansowaniu dużych przedsiębiorstw produkcyjnych i handlowych. Stosunki kapitałowe właściwe dla banków akcyjnych i posiadanie przez nie rozbudowanej sieci przedstawicielstw i filii zagranicznych sprawiają, że zajmują one również czołową pozycję w zakresie przeprowadzania operacji zagranicznych. Rosnącego znaczenia nabierają w działalności banków akcyjnych operacje papierami wartościowymi i działalność emisyjna.
2.4. Banki spółdzielcze
2.4.1. Geneza banków spółdzielczych
Historia sięga połowy XIX wieku. W Niemczech zaczęto na wsiach zakładać instytucje samopomocowe. To był problem bardziej istotny, chłopi uzyskali wolność, ale ich sytuacja ekonomiczna była bardzo trudna. Nie było instytucji która mogłaby im udzielać wsparcia finansowego. Zadaniem było gromadzenie oszczędności od tych którzy mieli nadwyżkę, aby udzielać tym którzy mieli problemy. Tych zaś zaczęło bardzo dużo przybywać. Ale okazało się że stan finansowy tych kas był różny. Powstawał problem zapewnienia finansowania tej instytucji. Kasy zaczęły się łączyć w banki regionalne. Jeżeli kasy stworzyły by taką sieć to nastąpiłyby przesłanki do prowadzenia innych usług np. rozliczenia pieniężne. Stopniowo przekształciły się w banki uniwersalne. Banki regionalne w większości krajów połączyły się w banki ogólnokrajowe. Możliwe było już wykonanie pewnych usług w skali całego kraju. W sumie powstał ogromny sektor skupiający sieć mniejszych banków.
2.4.2. Charakter banku spółdzielczego, zrzeszenia banków spółdzielczych, rozwój sektora banków spółdzielczych w Polsce
Spółdzielnia jest bankiem bardzo małym i odczuwa problemy w wyposażeniu w fundusze. Kapitał udziałowy jest stosunkowo niewielki i opieranie się tylko na nim nie wystarczyłoby. Dlatego bank spółdzielczy tworzy kapitał zasobowy z odpisów z zysku - (część zatrzymywanego zysku). Kapitał udziałowy podlega funkcjom fluktuacyjnym. Jeżeli ktoś występuje z członkostwa zabiera kapitał. Kapitał zapasowy jest neutralny. Nie wypłaca się udziału występującym z członkostwa.
Poszukuje się rozwiązań organizacyjnych pozwalających sprostać konkurencji silnym bankom.
Nasze banki borykały się z tymi problemami i w 1994 roku uchwalono ustawę o restrukturyzacji BGŻ i banków spółdzielczych.
Aktualnie w Polsce spółdzielczy sektor bankowy tworzą dwie grupy banków:
banki skupione wokół Banku Gospodarki Żywnościowej S.A.
banki zorganizowane w dwóch bankach regionalnych poza strukturą BGŻ S.A.
W skład każdej z tych grup wchodzą banki zrzeszające w formie organizacyjno-prawnej spółki akcyjnej oraz banki spółdzielcze. Grupa skupiona wokół BGŻ posiada strukturę trójszczeblową, którą tworzą:
Bank Gospodarki Żywnościowej S.A. w Warszawie, jako bank krajowy,
9 banków regionalnych stanowiących szczebel pośredni,
banki spółdzielcze tworzące podstawowy szczebel sektora bankowego.
Część banków spółdzielczych utworzyła odrębne, dwuszczeblowe struktury, w których funkcje banków zrzeszających pełnią:
Bank Unii Gospodarczej S.A. w Warszawie,
Gospodarczy Bank Południowo-Zachodni S.A. we Wrocławiu.
W ostatnich latach szereg banków spółdzielczych ze względu na zbyt słabe kapitały i błędy w polityce kredytowej zostało zawieszonych bądź pod naporem konkurencji dokonało fuzji z silniejszymi bankami.
Około 80% banków spółdzielczych skupionych jest wokół BGŻ S.A. Struktura ta tworzona jest od 1994 r. w oparciu o przekształcony z banku państwowo-spółdzielczego w spółkę akcyjną Bank Gospodarki Żywnościowej. Bank ten, jako bank krajowy, skupia na podstawie zawartych umów banki regionalne oraz za ich pośrednictwem zrzeszone w bankach regionalnych banki spółdzielcze.
Do podstawowych zadań BGŻ SA jako banku krajowego należy:
zapewnienie stabilności i płynności płatniczej bankom wchodzącym w skład struktury,
prowadzenie rachunków bieżących i rachunków rezerw obowiązkowych banków regionalnych oraz odprowadzanie rezerw obowiązkowych za te banki,
przeprowadzanie rozliczeń międzybankowych zrzeszonych banków regionalnych,
dokonywanie lokat i pozyskiwanie środków pieniężnych na rynku finansowym w imieniu zrzeszenia krajowego,
otwieranie placówek zagranicznych i przeprowadzanie międzynarodowych operacji finansowych,
prowadzenie działalności komercyjnej przez oferowanie produktów bankowych,
kontrolowanie sytuacji finansowej zrzeszonych banków,
zaciąganie kredytu refinansowego w NBP na rzecz zrzeszonych banków,
zarządzanie środkami finansowymi zrzeszenia krajowego pochodzącymi z operacji przeprowadzanych przez bank krajowy oraz z banków regionalnych,
opracowywanie dla zrzeszenia krajowego procedur bankowych, prowadzenie szkoleń, reprezentowanie zrzeszonych banków wobec władz krajowych i zagranicznych.
Oprócz tego BGŻ może wykonywać wszelkie czynności bankowe określone w ustawie Prawo bankowe w zakresie przewidzianym w jego statucie.
Banki regionalne pełniące funkcję szczebla pośredniego między bankiem krajowym a bankami spółdzielczymi spełniają następujące zadanie:
prowadzenie rachunków bieżących i rachunków i rachunków rezerw obowiązkowych zrzeszonych banków oraz odprowadzanie za pośrednictwem banku krajowego tych rezerw do banku centralnego,
przeprowadzanie rozliczeń bankowych oraz operacji finansowych na rzecz zrzeszonych banków,
udzielanie, zaciąganie i obsługa pożyczek pieniężnych oraz kredytów w imieniu i na rzecz banku krajowego,
udostępnianie zrzeszonym bankom środków finansowych niezbędnych do zapewnienia im płynności płatniczej,
kontrolowanie zgodności działania zrzeszonych banków z prawem, statutem i umową zrzeszenia,
wykonywanie w stosunku do zrzeszonych banków czynności nadzoru bankowego w zakresie upoważnienia udzielonego przez prezesa NBP,
reprezentowanie zrzeszonych banków na zewnątrz i wykonywanie na ich rzecz innych czynności przewidzianych w umowie zrzeszenia.
Banki regionalne mogą również wykonywać czynności bankowe określone w prawie bankowym w zakresie przewidzianym w ich statucie.
Banki Spółdzielcze są spółdzielniami prowadzącymi działalność bankową w związku z tym prawną podstawą ich organizacji jest prawo spółdzielcze. Natomiast ich działalność podporządkowana jest przepisom prawa bankowego.
W myśl polskiego prawa spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, prowadzącym w interesie swoich członków wspólną działalność gospodarczą na zasadach rozrachunku gospodarczego i mogącym także prowadzić na ich rzecz działalność społeczną i oświatowo - kulturalną. Wynika z tego że, nadrzędny cel banku spółdzielczego jest różny od celów działalności banków w formie sp. akcyjnej czy przedsiębiorstwa państwowego, które dążą przede wszystkim do maksymalizacji zysku. W banku spółdzielczym osiąganie zysku powinno być jedynie środkiem do realizacji celów członków spółdzielni. Stąd pojawiają się takie cele jak udostępnienie tanich kredytów na preferowane rodzaje działalności, rozwijanie skłonności do oszczędzania itp.
Bank Spółdzielczy tworzy się w oparciu o licencje wydawaną przez Komisję Nadzoru Bankowego w uzgodnieniu z ministrem finansów. Stosowane są analogiczne wymogi jak w odniesieniu do banków w formie spółek akcyjnych, z tym jedynie, że posiadanie minimalnego kapitału określonego przez Prezesa NBP i wymogi organizacyjne dotyczą banków nie zrzeszonych.
Kapitał własny banku spółdzielczego składa się z udziałów płaconych przez członków (kapitał udziałowy), funduszu zasobowego i funduszu rezerwowego. Ponieważ udziały nie są w spółdzielniach wysokie, a poza tym występuje w nich fluktuacja członków, istotne znaczenie posiada w nich fundusz zasobowy tworzony z odpisów z zysków. Stanowi on tzw. kapitał neutralny, który nie jest naruszany w związku z występowanie członków ze spółdzielni. Dopiero jej likwidacja jest podstawą do rozdysponowania tych środków.
Ogólne zasady prowadzenia gospodarki finansowej banku spółdzielczego są analogiczne jak dla banków w innej formie prawnej. Bank spółdzielczy jest samodzielną i samo finansującą się jednostką organizacyjną posiadającą osobowość prawną. Prowadzi zatem samodzielnie swoją działalność w oparciu o plan finansowy i zgodnie z zasadą samofinansowania z uzyskanych przychodów pokrywa koszty działalności, zobowiązania wobec budżetu państwa i z tytułu zawartych umów oraz wydatki na rozwój i inne cele. Z tytułu zaciągniętych zobowiązań bank ponosi odpowiedzialność całym swym majątkiem.
2.5. Kasy oszczędności
2.5.1. Charakter kas oszczędności
Kasy oszczędności są bankami, których działalność nakierowana jest w pierwszym rzędzie na wspieranie skłonności do oszczędzania, ale realizującymi jednocześnie inne rodzaje usług bankowych. Są zatem bankami realizującymi określone zadania społeczne:
stwarzają warunki do dokonywania bezpiecznych lokat pieniężnych, przez co przyczyniają się do pobudzenia i wspierania skłonności do oszczędzania.
umożliwiają ludności korzystanie z kredytów, nastawiając się przy tym głównie na udzielanie kredytów stanowi średniemu i ekonomicznie słabszym grupom ludności.
Podstawową zasadą ich działalności nie jest osiąganie zysku, lecz realizacja zadań społecznych. Działalność kas oszczędności powinna jednak przynosić zysk w celu zabezpieczenia podstaw ich funkcjonowania.
2.5.2. Sektor kas oszczędności w Polsce i problemy jego restrukturyzacji
Kasy oszczędności posiadają strukturę 2- lub 3-szczeblową:
instytucja ogólnokrajowa – centrala,
instytucja regionalna – region, województwo,
kasa oszczędności – powiat, gmina, miasto.
Kasy oszczędności są często instytucjami publiczno-prawnymi. W niektórych krajach występują jako prywatne kasy oszczędności.
Kasy oszczędności w formie instytucji prawa publicznego tworzone są przez państwo i jego jednostki terytorialne. Posiadają one osobowość prawną.
Odpowiedzialność za zobowiązania kas oszczędności ponoszą ich właściciele. Nawet, gdy kasy oszczędności dysponują kapitałem własnym, odpowiedzialność państwa za ich zobowiązania przekracza jego wartość.
Dla zapewnienia bezpieczeństwa kas oszczędności wprowadzane są często ograniczenia ich działalności:
mogą one realizować jedynie działalność określoną w statucie,
nie są dozwolone związane z ryzykiem operacje dewizowe i operacje papierami wartościowymi,
nie jest dozwolone posiadanie udziałów poza sferą działalności kas,
kredyty mogą być udzielanie jedynie osobom i przedsiębiorstwom posiadającym siedzibę na terenie działania kasy.
Pozostając w zgodzie ze swoimi statutami kasy oszczędnościowe mogą jednak realizować wszystkie rodzaje działalności bankowej. W związku z tym są bankami uniwersalnymi. Podstawową sferą działalności kas oszczędności pozostaje jednak gromadzenie wkładów oszczędnościowych. Są to w przeważającej mierze wkłady krótkoterminowe. Kasy nastawione są przede wszystkim na udzielanie kredytów konsumpcyjnych dla grup społecznych o niskich i średnich dochodach. Ważną sferą działalności kas oszczędności jest kredytowanie budownictwa mieszkaniowego. Ponieważ zgromadzone depozyty z reguły przewyższają w kasach skale udzielanych kredytów, dokonują one lokat zgromadzonych zasobów w papierach wartościowych oraz w innych bankach.
Klientami kas oszczędności są przede wszystkim osoby prywatne. osoby te korzystając z usług bankowych cenią sobie łatwość i wygodę dostępu do nich. Z tego względu kasy starają się być blisko klienta. Rozwijają zatem gęstą sieć placówek. wraz z ich liczbą rośnie prawdopodobieństwo, że zlecenia pochodzące od płatnika będą realizowane na rzecz odbiorcy posiadającego rachunek w tym samym banku. Dzięki temu bank unika konieczności korzystania z limitowanych kredytów banku centralnego w razie niedostatecznej płynności oraz względnie drogich środków dostępnych na rynku międzybankowym. W tymi korzyściami związanymi z rozbudowaną siecią placówek wiążą się jednak wady w postaci wysokich kosztów rzeczowych i osobowych ich utrzymania.
2.6. Banki specjalne i instytucje parabankowe
2.6.1. Banki o zadaniach specjalnych
W każdym systemie bankowym działa pewna liczba banków specjalnych, które mają określoną “misję”, czyli cele strategiczne i zakres działalności nastawione na realizację zadań o istotnym znaczeniu dla gospodarki narodowej. Z reguły tworzone są one przez państwo, przy udziale państw bądź z jego inicjatywy. W Polsce do tej grupy można zaliczyć Bank Gospodarstwa Krajowego, Polski Bank Rozwoju S.A., Bank Ochrony Środowiska S.A. Bank Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych S.A.
Bank Gospodarstwa Krajowego
Bank Gospodarstwa Krajowego ma obecnie dwa oddziały i prowadzi działalność w zakresie:
pełny zestaw standardowych usług bankowych,
operacje kapitałowo-pieniężne na rynku pierwotnym i wtórnym,
kredyty ze środków Krajowego Funduszu Mieszkaniowego,
poręczenia z Funduszu Poręczeń Kredytowych dla Małych i Średnich Przedsiębiorstw.
Polski Bank Rozwoju S.A.
Bank ten zajmuje się wspieraniem przekształceń i rozwoju elementów gospodarki rynkowej, restrukturyzacją dużych przedsiębiorstw i tworzeniem rynku kapitałowego.
Bank Ochrony Środowiska S.A.
Bank ten nastawiony jest na obsługę funduszy ochrony środowiska i finansowanie projektów proekologicznych.
Bank Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych S.A.
Bank ten wspiera rozwój małych i średnich przedsiębiorstw oraz pomaga w tworzeniu nowych miejsc pracy. Zadania te realizuje przez udzielanie kredytów inwestycyjnych na przedsięwzięcia przyczyniające się do:
przebudowy struktury gospodarki w kierunku zwiększenia udziału w niej małych i średnich firm,
tworzenia nowych, prywatnych podmiotów gospodarczych,
wspieranie aktywności zawodowej w małych miastach i gminach, gdzie istnieje niewiele miejsc pracy,
tworzenie nowych miejsc pracy w regionach o dużym bezrobociu strukturalnym.
2.6.2. Banki hipoteczne
Banki hipoteczne tworzą wyodrębniony segment rynku finansowego umożliwiający powiązanie między oszczędnościami osób fizycznych, rynkiem kapitałowym i długoterminowym kredytem służącym inwestowaniu w zakup nieruchomości i budownictwo mieszkaniowe. Banki hipoteczne udzielają kredytów na te cele w oparciu o środki finansowe pozyskane na rynku kapitałowym przez emisję listów zastawnych.
Przez emisję listów zastawnych banki hipoteczne uzyskują środki na udzielanie kredytów długoterminowych dla osób fizycznych i przedsiębiorstw. Listy zastawne są długoterminowymi papierami wartościowymi, zbliżonymi swoim charakterem do obligacji, gwarantującymi posiadaczowi terminowe wykupienie oraz odsetki. List różni od obligacji specyficzny sposób zabezpieczenia jakim jest hipoteka na nieruchomości (list hipoteczny) lub gwarancja Skarbu Państwa bądź międzynarodowych instytucji finansowych (list publiczny). List zastawny od zwykłych obligacji różni również to, że jego emitentem mogą być tylko banki hipoteczne.
Znaczenie listów zastawnych w systemie finansowym polega na tym, że z jednej strony są one instrumentem pozyskiwania kapitału przez banki hipoteczne, a z drugiej, instrumentem lokat wolnych kapitałów przez inne banki, kasy oszczędności, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne i powiernicze. Taki sposób pozyskiwania środków mających stanowić podstawę udzielanych kredytów powoduje, że ich “długość” przestaje być zależna od “długości” oszczędności zgromadzonych w bankach, a jednocześnie dzięki rynkowi wtórnemu płynność banków hipotecznych zapewniają kolejni nabywcy listów zastawnych. Nabywcami tymi są instytucje, dla których szczególne znaczenie ma możliwość bezpiecznego długoterminowego lokowania środków. Bezpieczeństwo to wynika z kilku rozwiązań systemowych. Po pierwsze, jest to konieczność tworzenia przez banki w odpowiednich relacjach pokrycia zastępczego oraz tzw. pokrycia zwykłego, opierającego się na dochodach z udzielonych pożyczek i kredytów hipotecznych. Po drugie, w bankach hipotecznych regulacje normatywne wprowadzają szczegółowe zasady gospodarki i obrotu hipotecznego uzupełnione nadzorem nad tymi bankami ze strony Komisji Nadzoru Bankowego.
Listy zastawne mogą być papierem wartościowym imiennym bądź na okaziciela. W Polsce dopuszczona jest możliwość emisji zarówno listów zastawnych hipotecznych, jak i publicznych. podstawą emisji hipotecznego listu zastawnego są wierzytelności banku hipotecznego zabezpieczone hipotekami. W liście takim bank hipoteczny zobowiązuje się zobowiązuje się wobec uprawnionego do spełnienia określonych świadczeń pieniężnych. Natomiast podstawą emisji publicznego listu zastawnego jest kredyt zabezpieczony do pełnej wysokości kapitału i odsetek gwarancją lub poręczeniem Skarbu Państwa, NBP, Wspólnot Europejskich, lub ich państw członkowskich.
List zastawny może opiewać na złote bądź walutę obcą. Musi on zawierać oznaczenie wartości nominalnej oraz datę, od której nalicza się oprocentowanie, jego wysokość, terminy wypłaty odsetek, termin i warunki wykupu. Banki hipoteczne, ze względu na konieczność unikania nadmiernego ryzyka, objęte są daleko posuniętymi ograniczeniami odnoszącymi się do czynności bankowych, które mogą podejmować. Jedną z podstawowych ich czynności jest oczywiście emitowanie listów zastawnych. Łączna wartość nominalna listów zastawnych danego banku znajdujących się w obrocie nie może przekraczać 40-krotności jego funduszy własnych. Łączna zaś kwota listów hipotecznych nie może być wyższa od kwoty nominalnych kwot wierzytelności banku zabezpieczonych hipoteką i stanowiących podstawę emisji tych papierów. Podstawą emisji listów do wysokości 10% kwoty zabezpieczonej hipoteką wierzytelności banku mogą być także odpowiednio ulokowane środki własne.
Banki hipoteczne zobowiązane są do prowadzenia rejestrów zabezpieczenia listów zastawnych oraz rachunków ich zabezpieczenia dla wykazania zgodności wpisów w rejestrze z zasadami ich dokonywania. W rejestrze tym są ujmowane wierzytelności banku oraz będące postawą emisji listów zastawny środki własne.
Banki hipoteczne udzielają przede wszystkim kredytów zabezpieczonych hipotecznie. Wysokość pojedynczego kredytu zabezpieczonego hipoteką nie może przekraczać 80% bankowo-hipotecznej wartości nieruchomości. Banki mogą także udzielać kredytów nie zabezpieczonych hipoteką, ale tylko wówczas, gdy kredytobiorcą , gwarantem lub poręczycielem spłaty kredytu w pełnej wysokości wraz z odsetkami jest Skarb Państwa bądź jeden z wymienionych wyżej banków międzynarodowych.
Banki hipoteczne podlegają szczególnemu nadzorowi. W każdym z nich muszą być powołani przez prezesa NBP, po zasięgnięciu opinii banku hipotecznego, powiernik i jego zastępca, nie będący pracownikami banku. Są oni niezależni i nie podlegają poleceniom organu, który je powołał. Powiernik kontroluje prawidłowość zabezpieczenia zobowiązań wynikających z listów zastawnych, zachowanie przewidzianych w ustawie limitów dotyczących listów zastawnych. powiernik przekazuje co miesiąc odpisy wpisów w tym rejestrze do NBP, gdzie będą one przechowywane przez co najmniej 10 lat. Wykreślenie wpisu w rejestrze jest możliwe tylko za jego pisemną zgodą. Banki hipoteczne podlegają nadzorowi NBP, ze szczególnym uwzględnieniem odnoszącej się do nich ustawy.
2.6.3. Kasy oszczędnościowo – budowlane
Kasy oszczędnościowo-budowlane tworzone są w oparciu o ustawę o kasach oszczędnościowo-budowlanych z 1997 r. Działają one zgodnie z przepisami prawa bankowego i podlegają wszystkim rygorom i normom bezpieczeństwa określonym przez to prawo i wynikające z niego zarządzenia prezesa NBP.
Kasy oszczędnościowe są samodzielnymi bankami działającymi w formie spółek akcyjnych i pracującymi na własny rachunek. Ich działalność polega wyłącznie na przyjmowaniu na imienne rachunki docelowego oszczędzania wkładów oszczędnościowych od osób fizycznych i udzielania im kredytów na cele mieszkaniowe. Od wkładów tych nie jest wymagana rezerwa obowiązkowa. Zasada działalności kasy oszczędnościowo-budowlanej polega na tym, że w danym okresie pewna grupa osób systematycznie gromadzi oszczędności, a jednocześnie tym osobom, które już zgromadziły wymaganą kwotę, udziela się w oparciu o te środki pożyczki. W ten sposób tworzy się zamknięty obieg pieniądza, niezależny od zewnętrznego rynku kapitałowego. Okres oszczędzania nie może być krótszy niż dwa lata.
Kasa oszczędnościowo-budowlana zawiera z klientem umowę, w której określane są: cel mieszkaniowy, wysokość i terminy dokonywania wpłat oraz ich oprocentowanie i sposób zabezpieczenia. Docelowa suma umowy obejmuje wkłady oszczędnościowe i ich oprocentowanie, premie mieszkaniowe oraz kredyt mieszkaniowy. Wysokość kredytu mieszkaniowego udzielanego przez kasę nie może jednak przekraczać sumy zgromadzonych oszczędności wraz z oprocentowaniem i premią mieszkaniową (w kasach mieszkaniowych może ona wynosić 150% zgromadzonych oszczędności).Premia ta, udzielana corocznie z budżetu państwa, przysługuje każdej osobie oszczędzającej w kasie, ale tylko od oszczędności w jednej kasie i zgromadzonych na jednym rachunku. Premia ta wynosi 30% wkładów zgromadzonych w danym roku i jest dopisywana do rachunku. Występuje tutaj zatem różnica w stosunku do formy pomocy państwa klientom kas mieszkaniowych, którzy mają możliwość odpisywania określonych kwot od podatku dochodowego. W punktu widzenia oszczędzającego nie ma tutaj pozornie żadnej różnicy. W praktyce ulgę podatkową “konsumuje” jednak sam podatnik decydując o sposobie jej wykorzystania. Premia pochodząca ze środków budżetowych jest natomiast przekazywana do kasy oszczędnościowo-budowlanej, zasilając jej środki i podnosząc płynność. Należy również zwrócić uwagę, że premia mieszkaniowa przysługuje wszystkim klientom kas, natomiast z systemu kredytu kontraktowego w kasach mieszkaniowych mogą korzystać wyłącznie osoby płacące podatek dochodowy, a więc wyłączeni są np. rolnicy.
Kredyty z kas oszczędnościowo-budowlanych przeznaczone na budowę domu, uzyskanie w drodze przydziału spółdzielczego prawa do lokalu mieszkaniowego lub domku jednorodzinnego, remont mieszkania bądź spłatę środków zaciągniętych na ten cel są tańsze od alternatywnych środków finansowania dostępnych w innych bankach. Jednak oprocentowanie gromadzonych w kasach oszczędnościowo-budowlanych jest też niskie. Zarówno oprocentowanie oszczędności, jak i przyznanej później pożyczki są stałe. Pozwala to klientom łatwiej przewidzieć warunki oszczędzania i spłaty pożyczki. Umowa docelowego oszczędzania gwarantuje niezmienność tych warunków aż do momentu spłaty ostatniej raty kredytu. Różnica między wysokością oprocentowania kredytu a wysokością oprocentowania wkładów nie może przekraczać 3 pkt. %. Tak niska marża jest możliwa dzięki stosunkowo niskiemu ryzyku związanemu z kredytami udzielanymi przez kasy oszczędnościowo-budowlane. Jest to zatem kolejna różnica w stosunku do kas mieszkaniowych stosujących zmienne oprocentowanie zarówno oszczędności jak i kredytu kontraktowego.
Zakres czynności bankowych prowadzonych przez kasy oszczędnościowo-budowlane ograniczony jest do przyjmowania wkładów oszczędnościowych od osób fizycznych i udzielania im kredytów na cele mieszkaniowe. Okresowo wolne środki pieniężne kasy mogą być lokowane w papiery wartościowe emitowane przez Skarb Państwa lub NBP oraz na rachunkach terminowych w bankach. Nie jest natomiast prawnie uregulowana kwestia dodatkowego finansowania kas na rynku. Dla racjonalnego zarządzania swoją płynnością powinny one zatem mieć możliwość zaciągania pożyczek w innych instytucjach finansowych oraz emitowania obligacji.
2.6.4. Kasy mieszkaniowe
Kasy mieszkaniowe wprowadzone do polskiego systemu bankowego w 1995 r. są instytucjami wyodrębnionymi rachunkowo lecz nie podmiotowo. Banki zainteresowane tego typu działalnością musza ją wyodrębnić pod względem finansowym i prowadzić w formie otwierania imiennych rachunków oszczędnościowo-kredytowych i udzielania kredytów kontraktowych. Podjęcie przez bank aktywności w tym zakresie następuje po dokonaniu zmiany jego statutu polegającej na wprowadzeniu tego typu usług do jego działalności.
Środki zgromadzone na imiennych rachunkach oszczędnościowo-kredytowych w kasach mieszkaniowych są traktowane jako oszczędności. Objęte są systemem gwarantowania środków pieniężnych na rachunkach bankowych do wysokości trzykrotności kwot objętych gwarancjami Bankowego Funduszu Gwarancyjnego. Bankom nie wolno wykorzystywać tych środków do innych zobowiązań niż związane z działalnością kasy mieszkaniowej. Bankowi prowadzącemu kasę przysługuje jedynie wynagrodzenie w wysokości 1% wpłat dokonanych na rachunki oszczędnościowo-kredytowe.
Klientami kas mieszkaniowych mogą być wyłącznie osoby fizyczne. Zawierają one z kasą umowę o kredyt kontraktowy, w ramach której zobowiązuje się do systematycznego oszczędzania przez czas oznaczony. Okres ten nie może być krótszy niż 36 miesięcy. Dla zachęcenia do korzystania z usług kasy mieszkaniowej przyjęto ustawowe ograniczenia w wysokości oprocentowania oszczędności i kredytów. Oszczędności muszą być oprocentowane w wysokości co najmniej 0,25 stopy redyskonta w NBP, nie mniej jednak niż 2%, a kredyt kontraktowy wyżej niż 0,50 stopy redyskonta, nie mniej jednak niż 4%. Kredyt lombardowy może być przy tym udzielony do wysokości 150% kwoty środków zgromadzonych na rachunku powiększonej o odsetki.
Kasy mieszkaniowe korzystają z szeregu przywilejów. Banki nie muszą odprowadzać od środków gromadzonych na rachunkach oszczędnościowo-kredytowych rezerw obowiązkowych, co obniża koszty prowadzenia kasy, a w efekcie udzielanego kredytu. Klienci kasy mieszkaniowej mogą oszczędności gromadzone w niej odliczać od podstawy opodatkowania w ramach łącznego limitu mieszkaniowej ulgi podatkowej.
Nadwyżkę zgromadzonych środków nad wymagalnymi zobowiązaniami kasy mogą lokować w papierach wartościowych emitowanych przez Skarb Państwa lub NBP oraz na rachunkach terminowych w bankach. W celu zapewnienia bieżącej płynności bank prowadzący kasę mieszkaniową może wystąpić o udzielenie pożyczki ze środków Krajowego Funduszu Mieszkaniowego.
Dla finansowego wspierania budownictwa mieszkaniowego w Banku Gospodarstwa Krajowego utworzono Krajowy Fundusz Mieszkaniowy. Jest on zasilany środkami budżetowymi oraz z innych źródeł i zajmuje się udzielaniem na preferencyjnych warunkach kredytów towarzystwom budownictwa społecznego oraz spółdzielniom mieszkaniowym przeznaczonych na budowę lokali mieszkalnych. Ze środków funduszu preferencyjne kredyty mogą uzyskać również gminy dla sfinansowania realizacji komunalnej infrastruktury technicznej towarzyszącej budownictwu mieszkaniowemu popieranemu przez państwo. Lokale mieszkalne w budynkach wznoszonych przy wykorzystaniu tych kredytów mogą być przydzielane wyłącznie na zasadach spółdzielczego prawa lokalowego osobom o niskich dochodach nie posiadającym tytułu prawnego do innego lokalu mieszkalnego.
Dla rozwijania budownictwa mieszkaniowego o charakterze socjalnym tworzy się towarzystwa budownictwa społecznego. Towarzystwa budownictwa społecznego mogą powstawać w formie spółek prawa handlowego bądź spółdzielni osób prawnych. Udziałowcami towarzystw mogą być zakłady pracy, spółdzielnie, gminy. Towarzystwa zajmują się zarówno budownictwem, jak i eksploatacją budynków na zasadzie najmu. Budowa przez nie domów opiera się na kapitale własnym oraz kredycie (do 70% kosztów budowy) z Krajowego Funduszu Mieszkaniowego. jest to kredyt preferencyjny, który podlega umorzeniu w wysokości 10% kosztów przedsięwzięcia po jego zakończeniu.
2.6.5. Spółdzielcze kasy oszczędnościowo – pożyczkowe
Ideą kas oszczędnościowo-kredytowych jest propagowanie oszczędności i gospodarności, samopomocy finansowej, umiejętności zarządzania finansami. Są to organizacje ludzi, a nie kapitału. Członkowie kas są ich jedynymi właścicielami, a jednocześnie klientami.
W Polsce spółdzielcze kasy oszczędnościowo kredytowe mogą działać jako kasy pracownicze bądź poza pracownicze. Pracownicze spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe tworzone są w oparciu o ustawę o związkach zawodowych i prowadzą wówczas działalność na terenie zakładu pracy, którego pracownicy są członkami kasy. Drugi typ kas tworzony jest w oparciu o ustawę o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych. Kasy te nie są bankami spółdzielczymi, choć są spółdzielniami. Ich członkami są osoby fizyczne połączone więzią o charakterze zawodowym lub organizacyjnym.
Kasy są instytucjami nie zarobkowymi. Osiągany niewielki zysk powiększa fundusz zasobowy. Ich główną zaletą jest możliwość oferowania wyższego niż w bankach oprocentowania oszczędności i niższego kredytów. Jest to możliwe ze względu na niewielkie koszty funkcjonowania tych instytucji i mniejszą marżę. Kasy nie muszą przede wszystkim odprowadzać rezerw obowiązkowych od przyjmowanych depozytów. Zatrudniają one znikomą liczbę pracowników etatowych powierzając część obsługi woluntariuszom. Kredyty udzielane przez kasy oszczędnościowo-kredytowe mogą być przeznaczone jedynie na cele konsumpcyjne. Jako bardziej bezpieczne od kredytów handlowych też przyczyniają się do obniżki kosztów działalności kas, gdyż pociągają za sobą niższe koszty związane z zabezpieczeniem przed ryzykiem kredytowym. Kasy mogą również na zlecenie swoich członków prowadzić rozliczenia finansowe. O atrakcyjności kas decyduje również prowadzenie działalności w miejscu pracy bądź zamieszkania, co ułatwia dostęp do nich.
2.7. Banki zagraniczne w Polsce
2.7.1. Sieć banków zagranicznych i perspektywy jej rozwoju
Pierwsze banki zagraniczne pojawiły się w Polsce w 1990 r. Przyciąganie do polskiego systemu bankowego kapitału zagranicznego ma na celu wykorzystanie doświadczeń banków z wyżej rozwiniętych gospodarek rynkowych oraz wprowadzenia na rynek krajowy nowych technologii i produktów bankowych. Przyczynia się to do podnoszenia poziomu usług bankowych i zmniejszenia luki rozwojowej. Banki zagraniczne podejmując działalność na terenie Polski tworzą też bezpośrednie powiązania z międzynarodowym rynkiem pieniężnym i kapitałowym. Przyspiesza to procesy integracji z międzynarodowym systemem bankowym.
W Polsce w 1997 r. działało 28 banków w formie spółek akcyjnych prawa polskiego z większościowym udziałem kapitału zagranicznego, w 18 bankach kapitał zagraniczny miał pełną kontrolę. Oprócz tego działały 3 oddziały banków zagranicznych. W polskim systemie bankowym zaangażowane kapitałowo są 22 banki. Są to banki największe i najlepsze w skali światowej, tylko takim bowiem opłaca się rozwijać działalność międzynarodową. Przykładowo z 19 największych pod względem kapitału własnego umieszczonych w rankingu cztery działają w Polsce: Citicorp (jako Citibank), Deutsche Bank, Bank of America (jako Bank of America) i ABN-Amro. Natomiast brak jest w Polsce w ogóle banków japońskich. Na rynku Polskim są również cztery banki należące do grup finansowych wielkich koncernów przemysłowych (General Elektric, Opel, Ford, Lucky Goldstar). Trzy pierwsze działają w wąskim segmencie rynku jakim są kredyty samochodowe.
Ujmowany liczbowo udział banków zagranicznych w polskim sektorze bankowym nie jest duży. Udział banków zagranicznych w aktywach wynosił na koniec 1996 r. 13,8%. Ale łączne przychody banków z kapitałem zagranicznym stanowiły 23% przychodów sektora bankowego ogółem. Banki te miały aż 35% udział w wyniku finansowym sektora. Skończył się okres bardzo dobrych wyników finansowych banków z przewagą udziału kapitału zagranicznego. Ich rentowność netto w 1996 r. wynosiła 16,4%, podczas gdy przeciętna w sektorze wynosiła 16,7%. Najwyższą rentowność miały banki wyłonione w 1989 r. z NBP (18,9%), a najniższą banki spółdzielcze (11,8%). Atutem polskich banków pozostaje ciągle rozwinięta sieć oddziałów oraz znajomość przyzwyczajeń i preferencji klientów. Następuje jednak stopniowa zmiana strategii banków zagranicznych. O ile na początku lat 90-tych były zainteresowane tylko przedsiębiorstwami, to obecnie w wyniku rosnącej konkurencji innych banków zagranicznych i poprawy jakości usług polskich banków coraz częściej decydują się one na obsługę tzw. klienta detalicznego.
Łączny udział kapitału zagranicznego w kapitale akcyjnym polskiego systemu bankowego w 1997 r. wynosił 30%. Największy w kapitale akcyjnym banków zagranicznych jest udział kapitału niemieckiego (29%), amerykańskiego (28%), holenderskiego (17%), francuskiego (14%) oraz austriackiego (9%). Pozostałe kraje mają udział nie większy nią 5%.
Podstawowym atutem banków zagranicznych jest dostęp do nowoczesnych technologii i doświadczenie w działalności w gospodarce rynkowej. Przyszłość należy do banków innowacyjnych, które będą w stanie zaoferować nowe i tańsze produkty. Tutaj banki zagraniczne mają największą przewagę nad polskimi. Poza tym mogą liczyć na wsparcie potężnych banków matek. Wszystko to sprawia, że stanowią silną konkurencję zwłaszcza dla banków obsługujących dużych klientów instytucjonalnych. Banki zagraniczne uczestniczą także w dużym stopniu w operacjach na rynku pieniężnym. Wskazuje na to wyższy udział w ich aktywach netto kredytów, przede wszystkim udzielanych podmiotom gospodarczym oraz należności od banków, niż w bankach krajowych. Banki zagraniczne charakteryzuje przy tym wyraźnie wyższe zaangażowanie w duże kredyty. W strukturze pasywów banków zagranicznych dominują depozyty od podmiotów nie finansowych przy minimalnym udziale depozytów od osób fizycznych. Mają one znacznie wyższy udział w strukturze pasywów funduszy własnych niż banki polskie, co świadczy o ich korzystniejszej sytuacji kapitałowej i konkurencyjności. Banki zagraniczne stosunkowo szybko powiększają przy tym fundusze własne brutto, podczas gdy polskie z trudem utrzymują ich realną wartość. Banki zagraniczne mają niższe koszty działalności oraz wyższą rentowność i zwrot z kapitału i aktywów od polskich. Ogólnie rzecz ujmując, banki zagraniczne działające w Polsce mają o wiele lepszą sytuację finansową i są bardziej konkurencyjne od banków krajowych.
Analiza sytuacji banków polskich w porównaniu do banków zagranicznych działających w kraju wykazuje konieczność podniesienia konkurencyjności tych pierwszych. Jest to szczególnie istotne w obliczu zbliżającego się większego otwarcia polskiego rynku finansowego dla podmiotów zagranicznych.
Bank centralny
3.1. Zadania i funkcje banku centralnego
3.1.1. Bank centralny w systemie gospodarki narodowej
Bank centralny realizuje w gospodarce narodowej szereg istotnych zadań związanych z obiegiem pieniężnym i zaopatrzeniem gospodarki w kredyt. Jest przede wszystkim odpowiedzialny za dopływ do gospodarki pieniądza gotówkowego i kreację przez banki komercyjne pieniądza kredytowego. Oprócz tego stwarza warunki do sprawnego przebiegu rozliczeń pieniężnych dokonywanych za pośrednictwem banków. Wykonując swoje podstawowe zadania w zakresie polityki pieniężnej bank centralny kieruje się postawionymi przed nim, celami. We współczesnych rozwiniętych gospodarkach rynkowych takim niekwestionowanym celem długoterminowej polityki banku centralnego jest stabilność pieniądza.
Zadaniem banku centralnego jest dostosowanie ilości pieniądza do wartości wytwarzanych towarów i usług, ograniczając lub zwiększając ilość pieniądza w gospodarce.
3.1.2. Stabilność pieniądza
Realizacja celu jakim jest stabilność pieniądza odbywa się za pomocą stosowanych przez bank instrumentów polityki pieniężnej. Stabilizacja pieniądza odbywa się na dwóch płaszczyznach:
stabilizacja wartości wewnętrznej pieniądza,
stabilizacja wartości zewnętrznej pieniądza.
Zapewnienie stabilności poziomu cen:
Stabilność poziomu cen zależy od ilości pieniądza w obiegu. Ilość pieniądza gotówkowego znajdującego się w obiegu jest określana przez bank centralny, który korzysta z prawa wyłączności do jego emisji. Ilość pieniądza kredytowego jest określana przez możliwości banków komercyjnych w zakresie tworzenia pieniądza kredytowego. Bank centralny musi jednak regulować tworzenie pieniądza kredytowego. Do sterowania ilości pieniądza znajdującego się w obiegu służą instrumenty polityki pieniężnej, które bank centralny stosuje w ramach swoich uprawnień.
Stabilizacja kursu pieniądza.
Bank centralny jest instytucją określającą poziom kursu walutowego. Kurs walutowy wskazuje na zewnętrzną wartość pieniądza. Wyraża on siłę nabywczą pieniądza krajowego w stosunku do zagranicznych środków płatniczych.
Instrumenty polityki dewizowej banku centralnego zmierzają do zrównania bilansu płatniczego kraju. Ich zadaniem jest przeciwdziałanie niepożądanemu wzrostowi ilości pieniądza przy dodatnim i niepożądanemu zmniejszeniu się ilości pieniądza przy ujemnym bilansie płatniczym.
Przy dodatnim bilansie płatniczym bank centralny może próbować pobudzać eksport pieniądza, zniechęcać podmioty zagraniczne do dokonywania lokat, przeciwdziałać dopływowi kapitału zagranicznego w drodze zaciągania kredytów zagranicznych przez firmy krajowe.
Przy ujemnym bilansie płatniczym bank centralny może próbować za pomocą polityki dyskontowej podnieść poziom oprocentowania, aby przyciągnąć w ten sposób lokaty dewizowe z zagranicy.
Podniesienie stopy dyskontowej oznacza jednak podrożenie kredytu krajowego i może w ten sposób negatywnie odbić się na wzroście gospodarczym.
3.1.3. Funkcja emisyjna
Funkcja emisyjna realizowana przez NBP w ramach wyłącznego prawa emitowania znaków pieniężnych Rzeczpospolitej Polskiej. Znaki te są prawnymi środkami płatniczymi na jej obszarze. Wzory i wartość nominalną banknotów oraz wzory i wartość nominalną, stop, próbę i masę monet oraz wielkość emisji znaków pieniężnych ustala prezes NBP.
3.1.4. Funkcja banku banków
Funkcja banku banków wiąże się z oddziaływaniem na system bankowy w sposób umożliwiający realizowanie przyjętej polityki pieniężno-kredytowej. Na banku centralnym spoczywa także odpowiedzialność za stabilność, rozwój i sprawność funkcjonowania całego systemu bankowego oraz tworzenie regulacji zapewniających płynność sektora bankowego.
NBP kształtuje też politykę stopy procentowej, prowadzi politykę rezerw obowiązkowych oraz organizuje system informacyjny dla całego systemu bankowego.
Politykę pieniężno-kredytową NBP realizuje za pomocą szerokiej gamy instrumentów, a mianowicie:
instrumentów ilościowej kontroli kredytu:
stopy procentowej banku centralnego,
rezerw obowiązkowych,
operacji otwartego rynku,
operacji refinansowych,
pułapów kredytowych,
pozostałych instrumentów obejmujących między innymi:
określenie maksymalnych terminów płatności kredytu,
gwarancje odnoszące się do rodzaju i wysokości kredytu,
limity globalne i czasowe,
podawanie celów, na jakie mogą być udzielane określone kredyty.
3.1.5. Funkcja banku państwa
Rola NBP jako banku centralnego państwa polega na formułowaniu i realizacji polityki pieniężnej, organizowaniu i czuwaniu nad sprawnym przebiegiem procesów rozliczeń i rozrachunków w systemie bankowym. NBP ponosi także współodpowiedzialność za politykę dewizową i politykę kursu walut.
3.2. Problem autonomii banku centralnego
3.2.1. Znaczenie niezależności banku centralnego
Bank centralny musi być instytucją niezależną. 4 cechy dotyczące niezależności banku centralnego.
Cel działalności banku musi być określony w akcie normatywnym możliwie wysokiej rangi (w konstytucji lub w ustawie o banku centralnym).
Wiąże się to ze sposobem wybierania organów kierowniczych. Bank centralny będzie instytucją samodzielną jeżeli te organa będą wybierane w sposób demokratyczny przez parlament. Prezesa NBP wybiera sejm na wniosek prezydenta. Rada Polityki Pieniężnej składa się z 10 osób (Prezes NBP i 9 członków), 3 wybiera sejm, 3 senat, 3 powołuje prezydent.
Długość kadencji tych organów. Im dłuższa kadencja tym dłuższą politykę mogą prowadzić. Prezesa NBP i Radę Polityki Pieniężnej wybiera się na 6 lat.
Kwestia finansowania deficytu budżetowego. Niezależny Bank Centralny nie jest zobligowany do finansowania deficytu budżetowego. W Polsce Bank Centralny jest instytucją niezależną.
3.2.2. Rozwiązania praktyczne w różnych systemach bankowych
Skuteczność działań Baku Centralnego w zakresie realizacji postawionego przed nim celu zależy od jego usytuowania w systemie władzy danego kraju. Jeżeli pieniądz jest w gospodarce traktowany instrumentalnie przenosi się to na pozycję banku centralnego. Jeżeli pieniądz jest postrzegany podmiotowo to bank centralny traktuje się tak samo.
Niezależność banku centralnego od rządu oznacza prymat polityki monetarnej nad gospodarczą. Bank jest wówczas postrzegany jako strażnik stabilności pieniądza. Jest równoprawnym partnerem rządu, mającym ustawowe umocowania, aby w razie potrzeby przeciwdziałać jego polityce fiskalnej.
Możliwość niezależnego prowadzenia działalności przez bank centralny w dużym stopniu zależy od sposobu obsady jego władz i długości ich kadencji. W zależności od tego kto proponuje i kto powołuje kierownictwo banku można mówić o jego mniejszym bądź większym uzależnieniu od innych ośrodków decyzyjnych w państwie. Nawet jeżeli kandydatów zgłasza prezydent a powołuje parlament to w zależności od aktualnego układu sił politycznych istnieje określony wpływ polityczny na obsadę personalną kierownictwa baku centralnego, a tym samym określona opcja w realizacji polityki pieniężnej. Ważne jest zatem, aby władze banku miały zapewnioną niezależność w podejmowaniu swoich decyzji. Jest to możliwe za pomocą takich rozwiązań jak: długa kadencja, ograniczenie do ściśle ustawowo określonych sytuacji, których możliwe jest odwołanie kierownictwa, zakaz ubiegania się o wybór na drugą kadencję.
W Polsce prezesa NBP powołuje sejm na wniosek prezydenta. Jego kadencja trwa 6 lat, przy czym funkcję tę może pełnić przez dwie kolejne kadencje. Odwołanie prezesa w trakcie trwania kadencji może nastąpić tylko w określonych przypadkach:
Nie wypełnia on swoich obowiązków na skutek długotrwałej choroby,
został skazany prawomocnym wyrokiem sądu za popełnione przest
Adam Mickiewicz "Dziady część III"