Bajki jako arcydzieła Ignacego Krasickiego

Bajki jako arcydzieła Ignacego Krasickiego

Bajka to jeden z najstarszych gatunków literackich, wywodzący się ze starożytności. Jest to wierszowana, alegoryczna, krótka opowieść o zwierzętach lub ludziach, niekiedy o roślinach czy przedmiotach, która służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym, dotyczącej stosunków międzyludzkich. Prawda ta może być wypowiedziana bezpośrednio, jako puenta na końcu utworu, lub tylko sugerowana czytelnikowi. Postaci występujące w bajkach wyposażone były w pewne cechy jednoznaczne i niezmienne, np. zając - tchórzliwy, wilk - drapieżny itp. Gatunek ten cieszył się zawsze dużą popularnością i z czasem uległ podziałowi na dwa typy: bajkę epigramatyczną, tak zwaną ezopową - przeważnie czterowersową, rysującą pewną elementarną sytuacją, a na jej tle postawy bohaterów - oraz bajkę narracyjną, stanowiącą jakby zwięzłą nowelę o nieskomplikowanej akcji. Bajkę narracyjną rozpowszechnił bajkopisarz i poeta francuski, żyjący w XVII w. - Jean de La Fontaine, w bajce epigramatycznej celował zaś G. E. Lessing - niemiecki pisarz XVIII - wieczny, w Polsce Krasicki. Gatunek ten znany był już w starożytności (Grecja VI w p.n.e. - Ezop, który jako pierwszy pisał bajki o zwierzętach). W okresie oświecenia bajka stała się jednym z popularniejszych gatunków, służyła dydaktyce i moralizatorstwu.

'Wstęp do bajek' jest mistrzowskim wprowadzeniem czytelnika w świat starej konwencji literackiej, znanej już w starożytności, i komentarzem do zbioru bajek, których tematy autor zapowiada czerpać ze znanej wszystkim rzeczywistości. Utwór ten jest pozornie monotonną wyliczanką nieprawdopodobnych, zdaniem poety, sytuacji życiowych ludzi różnych profesji i stanów, które są zaprzeczeniem ogól nie uznawanych obiegowych prawd i typowych zachowań. Kończy je finezyjnie wpleciona, żartobliwie dwuznaczna ocena wszystkich poprzedzających to zakończenie stwierdzeń, w formie dialogu autora z czytelnikiem:

'- A cóż to jest za bajka? - Wszystko to być może!
- Prawda, jednakże ja to między bajki wtożę '.

Obraz społeczeństwa, nakreślony przez poetę w pierwszej części, to ludzie bez wad. Taka rzeczywistość nie odzwierciedla prawdy, jest utopią i dlatego Krasicki nazwał ją bajką. W utworze tym również odszukać można po mistrzowsku wplecioną sugestię, iż bajka jest tylko bajką i nie należy jej traktować ani zbyt serio, ani zbyt dosłownie, bo: 'Był na koniec poeta, co nigdy nie zmyślał', a zatem konwencja literacka sprawia, że utwór nie jest wierną ilustracją konkretnej rzeczywistości, ale jej żartobliwym, satyrycznym przeobrażeniem o znamionach karykatury, posługującej się - jak w rysunku - przerysowaną grubą kreską, myślowym skrótem.

Wydaje się, iż 'Wstęp do bajek' miał jakby uspokoić czytelnika, że bajki, które bierze do ręki, nie będą go obrażać, ale 'ucząc bawić'.

Szczur i kot

Bajka 'Szczur i kot' jest klasyczną ezopową bajką epigramatyczną. Bohaterami jej są upersonifikowane zwierzęta, które są alegorią - a więc poza sensem dosłownym mają znaczenie szersze, są znakiem pewnych typowych zachowań i cech charakteru ludzi. Szczur, pełen samouwielbienia i wyniosłości, która go gubi, jest uosobieniem ludzkiej pychy, zarozumialstwa, nadętej dumy i zadufania w sobie, które powoduje brak krytycyzmu w ocenie rzeczywistości i prowadzi do katastrofy. Natomiast kot jest uosobieniem sprytu, bezwzględności i drapieżności.

Bajka Szczur i kot w sposób jednoznaczny atakuje i ośmiesza ludzką pychę. Morał bajki jest bardzo czytelny: w życiu należy kierować się skromnością i pokorą, wystrzegać się pychy, bowiem odbiera ona człowiekowi rozsądek i nie jest się w stanie trzeźwo ocenić sytuacji, a to prowadzi do zguby.

Ptaszki w klatce

Bajka 'Ptaszki w klatce' uchodzi za mistrzowski utwór Krasickiego, ze względu na zawartość myślową wyrażoną niezwykle oszczędnymi środkami. Ta króciutka bajka epigramatyczna, napisana w formie dialogu między doma uwięzionymi w klatce czyżykami, starym i młodym, definiuje istotę wolności, naturalnego prawa każdej żywej istoty. Pierwszy z ptaszków, młodszy, urodził się już w niewoli i nie zna smaku wolności. Dla niego jest ona pojęciem niezrozumiałym i abstrakcyjnym. Klatka to cały jego świat, cała rzeczywistość, którą zna i akceptuje w sposób naturalny.

Natomiast z życiem w klatce, z życiem w niewoli, nie może pogodzić się drugi, stary czyżyk. On, w przeciwieństwie do młodego, zna smak wolności, a więc w uwięzieniu już zawsze będzie go prześladowała myśl o czasach, kiedy żył na swobodzie:

'..Tyś w niej zrodzon - rzekł stary - przeto ci wybaczę;
Jam był wolny, dziś w klatce - i dlatego płaczę'.

Człowiek urodzony w niewoli nie rozumie, co to jest wolność, ponieważ nigdy jej nie zakosztował.

Bajki Krasickiego ukazały się w roku 1779, a więc już po pierwszym rozbiorze Polski, dlatego bajkę tę rozumiano i interpretowano jako aluzję do konkretnej sytuacji. Polacy, którzy żyli w wolnym kraju, pamiętają czasy sprzed 1772 roku i nie zaakceptują żadnej formy zniewolenia, a odzyskanie wolności stanie się celem ich działania, ich życia.

Malarze

Jest to przykład bajki epigramatycznej, krótkiej i zwięzłej, lecz bardzo wymownej w treści. Krasicki zestawia ze sobą na zasadzie kontrastu sylwetki dwóch malarzy portrecistów.

Pierwszy z nich, Piotr, był malarzem dobrym, jednak całe życie spędził w ubóstwie, 'głód go uciskał'. Drugi z prezentowanych w utworze portrecistów, Jan, był bardzo kiepskim malarzem, ale choć, 'mało i źle robił', żył w luksusie. Dlaczego się tak działo? Wyjaśnia to ostatni wers bajki. Otóż 'Piotr malowal podobne, Jan piękniejsze twarze'. Morał ten wyraża ogólną prawdę, iż ludzie są tak bardzo spragnieni wszelkiego rodzaju pochwał i pochlebstw, że wręcz nie mogą się obyć bez fałszywych pochlebców i lizusów. Ci natomiast, którzy z tych pochlebstw żyją, nawet jeśli w swym działaniu mijają się z prawdą, to znajdują w świecie poklask, żyją w bogactwie i ich sytuacja jest o wiele lepsza niż ludzi uczciwych i prawdomównych. Prawda bowiem często w oczy kole, prawda o sobie jest dla wielu ludzi nieprzyjemna, wolą więc słuchać kłamstw, byle tylko miłych i pochlebnych.

Jagnie i wilcy

'Jagnię i wilcy' to bajka epigramatyczna, o niezwykle dramatycznej fabule. Jest to przykład bajki, która już w pierwszym wersie przynosi morał: 'Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie'. Morał wyraża przekonanie, potwierdzone w dalszej części utworu, że w świecie dominuje prawo silniejszego, że nieistotna jest obiektywna racja ani prawda, które zawsze będą stały po stronie tego, kto reprezentuje siłę. To przykre stwierdzenie potwierdza przytoczona w kolejnych wersjach dramatyczna historyjka: otóż niewinne jagnię zostaje napadnięte w lesie przez grasujące tam dwa wilki. Jagnię zdobywa się jedynie na słaby protest, pyta 'jakim prawem?'. Wilki oczywiście nie próbują nawet znaleźć żadnego rozsądnego i przekonującego argumentu. Odpowiadają więc: 'Smacznyś, słaby i w lesie', po czym zjadają jagnię.

Poeta posłużył się tu klasyczną alegorią: zwierzęta są obrazem ludzkich typów - jagnię to samotny, niewinny, słaby i naiwny człowiek, który napotyka w życiu wilki będące uosobieniem ludzkiej siły i okrucieństwa. Prawo dżungli, niestety, wyznają również i ludzie - przestrzega czytelników Krasicki.

Filozof

Bohaterem bajki Filozof jest człowiek uczony, filozof, przekonany o własnej wszechwiedzy teoretyk, który odrzuca nawet wiarę w Boga i śmieje się ze wszystkich świętości. Gdy jednak spada na niego choroba, 'słabość', nie tylko nawraca się, ale zaczyna wierzyć 'nie tylko w Pana Boga', ale również w 'upiry'. Ludzie często popadają ze skrajności w skrajność. W tej krótkiej, epigramatycznej bajce odnajdujemy nie tylko charakterystykę chwiejności ludzkich poglądów i przekonań, zmieniających się na skutek zmiany sytuacji życiowej, ale również przestrogą przed pychą rozumu, który przestaje odróżniać prawdziwą mądrość życiową od fałszywych teorii filozoficznych, które wiodą człowieka na manowce.

Dewotka

Dewotka jest bajką, w której Krasicki wyśmiewa i piętnuje religijną obłudę i fałsz moralny, który można by zarzucić niejednemu człowiekowi. Tytułową bohaterkę charakteryzuje pobożność na pokaz, dla ludzi, bowiem tak naprawdę w sercu ma złość i nienawiść. Dewotka potrafi bowiem jednocześnie modlić się ('...i odpuść nam winy, jako i my odpuszczamy') i bez litości bić swoją służącą z błahego powodu. Tym razem, w ostatnim wersie, Krasicki zajmuje jednoznaczne stanowi sko wobec opisanej postawy: ' Uchowaj, Panie Boże, takiej pobożności!'.

Kruk i lis

Jest to bajka o budowie udramatyzowanej, zawierającej elementy narracji, które pełnią rolę komentarza. Rozpoczyna ją zawarty w dwóch pierwszych wersach morał (tak zwany promythion - morał wyrażony w sposób bezpośredni i znajdu jący się na początku utworu):

'Bywu często zwiedzionym,
Kto lubi być chwalonym'.

Tytułowi bohaterowie, kruk i lis, stanowią alegorycznc przedstawienie próżności ludzkiej połączonej z zarozumiałością i brakiem samokrytycyzmu (kruk) oraz fałszu, przebiegłości i przewrotności ludzkiej (lis).

Kruk, trzymający w dziobie wielki kawał sera, nie umie śpiewać. Jednak na przemian wychwalany i proszony o pieśń przez przebiegłego lisa, wiedziony próżnością daje się w końcu ubłagać, otwiera dziób i oczywiście traci ser, swą bezcenną zdobycz.

Bajki to arcydzieła Krasickiego. Stworzone z niezwykłą precyzją i oszczędnością słowa świadczą o mistrzostwie pióra poety, wrażliwego, bacznego i obiektywnego obserwatora ludzkiej natury. W bajkach Krasickiego oprócz krytycyzmu odnajdziemy i śmiech serdeczny, pełen pobłażliwości i zrozumienia dla ludzkich słabości, i głębszą refleksję, skłaniającą do zadumy nad kondycją ludzkości i świata. Swoje osobiste poglądy prezentuje nam z taktem godnym mędrca ostrożne go w ferowaniu ostatecznych wyroków, a jego dydaktyzm jest finezyjny, ubrany w żart czy puentę.

Obydwa zbiory bajek, obejmujące w sumie 179 utworów, są sumą przemyśleń, obserwacji i doświadczeń życiowych poety. Wątki fabularne czerpał Krasicki ze źródeł orientalnych, rodzimych lub tworzył fabuły oryginalne. Jest twórcą własnej odmiany bajki epigramatycznej, odznaczającej się zwięzłością, precyzyjną konstrukcją fabuły i obecnością sądu ogólnego. Bajkę tę charakteryzował trzynastozgłoskowiec i paralelizm składniowy, a także redukcja elementów świata przed stawionego do niezbędnego minimum. Ponadto wyjaskrawienie antytez: dobro zło, prawda - fałsz, siła - słabość i mistrzowskie budowanie puenty zawierającej prawdę ogólną o charakterze uniwersalnym.

Filozofia bajek Krasickiego łączy w sobie paradoks, sceptycyzm i etykęzdro wego rozsądku. Proponuje zachowanie umiaru, nieufności i postawy krytycznej bądź asekuracyjnej. Rozum i rozsądek powinny kierować naszymi dążeniami w poznawaniu prawdy o świecie i człowieku. Wybór bajki jako gatunku literackiego dla wyrażenia swych przekonań wydaje się być szczególnie istotny. Jest to bowiem utwór, którego bohaterami są zazwyczaj zwierzęta, występujące jako reprezentacja typów ludzkich. Mają one charakter dydaktyczny, to znaczy, że są pisane po to, aby bawiąc, jednocześnie mogły uczyć czytelnika, aby każdy mógł znaleźć w nich jakąś naukę dla siebie, jakieś przesłanie moralne albo pouczenie - podane albo dosłownie, albo wynikające z puenty (dobitnego zakończenia utworu) i czytelnik sam musi się go domyślić.