Filister - termin dawniej neutralny, w epoce Mlodej Polski nabral szczególnie negatywnego zabarwienia, wrecz obelgi. Oznaczac zaczac, zwlaszcza w oczach poetów i cyganerii artystycznej, "zaplesnialego mieszczucha", czlowieka bez ambicji, aspiracji i bez wyobrazni, ograniczonego, malostkowego, zyjacego otepiajaca, prozaiczna codziennoscia. Filisterska postawa w zyciu byla zupelnie sprzeczna z postawa artystów: poetów, malarzy wiodacych tryb zycia pelen fantazji: twórczy i hulaszczy. Elita artystyczno-intelektualna wystepowala przeciw mentalnosci mieszczanskiej, wrecz oskarzala filistrów, wzniecala tzw. bunt obyczajowy.
A oto jak wypowiadaja sie w tej kwestii czolowi przedstawiciele Mlodej Polski:
- Stanislaw Przybyszewski ("Confiteor") - przekonanie o wartosci jednostki twórczej, twierdzil, ze dazenia i cele przyziemnych "zjadaczy chleba" sa calkowicie obce wybitnej jednostce, dazacej do wartosci wiecznych i idealnych. Za swoja wyjatkowosc, odstawanie od zbiorowosci jednostka placi wyobcowaniem i odtraceniem przez spoleczenstwo. Zycie i obyczaje cyganerii krakowskiej staly sie glosne, wywolujac w konserwatywnym, mieszczanskim spoleczenstwie podwawelskiego grodu zgorszenie i fale plotek.
- Zenon Przesmycki - Miriam ("Los geniuszów", "Walka ze sztuka") - warunkiem rozwoju prawdziwej sztuki jest istnienie arystokracji duchowej. Demokracja prowadzi do likwidacji arystokracji duchowej, stanowi wiec zagrozenie dla prawdziwej sztuki. Warunki tworzenia wielkiej sztuki stale sie pogarszaja. Dzieje sie tak za sprawa motlochu, plebejskiego odbiorcy z niewyrobionymi gustymi, który domaga sie "latwej strawy", nie znajac sie na prawdziwej sztuce. Formula Miriama przypieczetowala ostry konflikt miedzy modernistycznym artysta a spoleczenstwem filistrów.
- Waclaw Nalkowski "Forpoczty rewolucji psychicznej i troglodyci" - dokonal podzialu ludzkosci na typy zachowawcze, pozbawione twórczych aspiracji oraz jednostki zapowiadajacy przyszly, doskonalszy typ czlowieka.
Opozycja filister-artysta znalazla odbicie w wielu utworach artystów Mlodej Polski m.in.:
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer "Evviva l`arte" - (co znaczy "niech zyje sztuka!") przywolany w utworze kult sztuki, slynny motyw exegi monumentum - przekonanie o niesmiertelnosci poety, która daja mu slowa. Twórczosc daje artystom wyzszosc nad "narodem nedznych filistrów", czyni ich "królami bez ziemi" (podobnie jak w romantycznym micie poety). Przeslanie utworu jest jasne i zawiera sie w zdaniu: "jedyna rzecza warta cokolwiek na ziemi jest sztuka".
- Gabriela Zapolska - "Moralnosc pani Dulskiej" - (autorka ukazuje schemat moralnosci mieszczanskiej i poddaje go ocenie. Zapolska ostro krytykuje w mentalnosci mieszczanskiej hipokryzje, falsz, oblude i ciasnote horyzontów mieszczuchów. Okresla to mianem koltunerii lub dulszczyzny - czyli wlasnie pogladów, jakie reprezentuje pani Dulska; falszu, malych brudnych rozgrywek przy wysokim mniemaniu o wlasnych walorach moralnych i obywatelskich.
- Stanislaw Wyspianski "Wesele" - jeden z bohaterów dramatu, Nos, jest karykatura idei i stylu zycia cyganerii Przybyszewskiego, na atmosfere duchowa spoleczenstwa wywiera wplyw nie tylko sytuacja polityczna i spoleczna, lecz takze literatura, idee przez nia propagowane i wzorce osobowe. Generalne zarzut Wyspianskiego pod adresem sztuki i srodowiska artystycznego sprowadzaja sie do tego, ze sztuka i i swiatopoglad dominujacy w tym srodowisku przyczyniaja sie do poglebiania kryzysu ideowego. Krytyce podlega równiez uleganie przez inteligencje powszechnej chlopomanii, która jest pozerstwem, przelotna moda kamuflowana górnolotnymi haslami, ukazuje takze brak zrozumienia przez inteligencje istoty wspólczesnej wsi
wawrus
Adam Mickiewicz "Dziady część III"