Wyszukiwarka:

Wszędzie ------------------ Artykuły Newsy Informacje Linki Pliki

Pozytywizm rozwinal gatunki epickie, poniewaz to one wlasnie najbardziej nadawaly sie do wyrazania idei i mysli dominujacych w tej epoce. Zadaniem literatury pozytywistycznej bylo badanie rzeczywistosci, odzwierciedlanie jej, przekazywanie wzorców ideowych i osobowych. Zadaniem pisarza byla sluzba idei, spoleczenstwu, a zarazem przewodzenie innym, wskazywanie drogi rozwoju. Dzielo literackie powinno zatem nie tylko wzruszac, ale przede wszystkim uczyc, oddzialywac. Wsród gatunków prozatorskich szczególna uwage zwrócic nalezy na nowelistyke, która stala sie orezem pozytywistów w walce o nowy, lepszy swiat. Nowela jest krótkim utworem epickim, charakteryzujacym sie niewielkimi rozmiarami, o niezwykle rygorystycznej i zwartej kompozycji. (Typowa nowela to zaledwie pare stron tekstu.) Takie ograniczenie formalne powoduje róznorakie nastepstwa, z których wynikaja zasadnicze cechy noweli. Akcja tego utworu musi byc niezwykle zwiezla i wyraznie zarysowana. Wyelminowane zostaje wszystko, co jest zbedne, a wiec luzne epizody, ilosc bohaterów glównych oraz postaci pierwszoplanowych. Nowela nie zawiera takze opisów przyrody, rozwleklych charakterystyk bohaterów, dygresji i komentarzy odautorskich. Fabula musi byc prosta i przejrzysta, musi sie wiec skladac z jednego watku glównego, bez watków pobocznych. Akcja musi rozwijac sie szybko, sprawnie. Wydarzenia powinny nastepowac po sobie szybko, a kazde z nich powinno miec dla bohatera doniosle znaczenie. Rozwiazanie akcji powinno byc wyrazne, latwe do zauwazenia i okreslenia przez czytelnika. Nowele powinna konczyc pointa, równiez nietrudna do odczytania dla przecietnego odbiorcy tekstu. Nowelistyka polska podlegala w okresie pozytywistycznym stopniowej ewolucji. Poczatkowo jej autorzy korzystali z tradycyjnych schematów, wzbogaconych skladnikami ideowymi programu. Stad bliski zwiazek noweli i opowiadan z ówczesnymi gatunkami publicystycznymi. Fabulu nowel mialy charakter tendencyjnie uformowanego pozytywistycznego przykladu. Najsilniej jednak nowelistyke z publicystyka laczyla wspólnota problematyki. Wynikala ona z obowiazujacego w pozytywizmie nastawienia na aktualnosc oraz z obowiazku interwencyjnosci. Aktualnosc oznaczala propagowanie srodkami literackimi tez programowych, a wiec zalozen "pracy u podstaw" i "pracy organicznej". Stosunek pisarzy do waznych problemów epoki traci z czasem znamiona tendencyjnosci. Obraz swiata przedstawionego w nowelistyce staje sie skomplikowany i niejednoznaczny, a jego ujecie realistyczne. W schylku lat siedemdziesiatych optymizm wczesnych utworów ustepuje miejsca coraz bardziej widocznemu pesymizmowi. Bohaterowie ponosza niezasluzone kleski, spotykaja sie z niezrozumieniem, obojetnoscia, a nawet wrogoscia srodowiska. Szczególnego znaczenia w pozytywistycznej nowelistyce nabiera problem bohatera, którym jest czlowiek z ludu. Wlasciwie wystepuje on w nowelach wszystkich pisarzy: Sienkiewicza ("Szkice weglem", "Janko muzykant", "Jamiol", "Bartek zwyciezca"), Orzeszkowej ("Tadeusz"), Prusa ("Antek") i innych. W ówczesnej nowelistyce swiat chlopski to przede wszystkim swiat ludzi skrzywdzonych. Przeslanki krzywdy tkwia w ciemnocie i nedzy srodowiska, które jest bezbronne wobec bezwzglednych i amoralnych jednostek. Kleski postaci z ludu to takze wynik obojetnosci "warstw oswieceniowych" i ich klasowego egoizmu. Równoczesnie twórczosc nowelistyczna wydobywa te pierwiastki chlopskiego bohatera, które dowodza jego wysokiej wartosci etycznej i heroizmu, uzdolnien ("Antek", "Janko muzykant") czy pracowitosci i uporu ("Za chlebem"). Nowela pozytywistyczna w stopniu dotad nie spotykanym tworzy literacki obraz miasta i jego mieszkanców. O ile wies przedstawiona w nowelach stanowila z reguly obszar tradycyjnych i ustabilizowanych stosunków, przedstawionych na tle przyrody, o tyle temat miasta powstal w zwiazku z nowoczesna problematyka cywilizacyjna. Miasto jako miejsce rozwoju przemyslu i nowej techniki w sposób bardziej widoczny zmienia losy postaci, tym bardziej, ze autorów interesuja przede wszystkim srodowiska plebejsko - robotnicze i urzednicze. Miasto, jego ulice i fabryczny pejzaz stanowia ich swiat, wplywaja na bieg zycia. W tej zamknietej przestrzeni miejskiej rozgrywaja sie dramaty, których znaczenie urasta czesto do rangi uniwersalnej. Dramat milosci malzenskiej w "Kamizelce" Prusa czy matczynej w "Dymie" Konopnickiej, psychologiczna kleska Mendla Gdanskiego - to pierwsze z brzegu przyklady. Humanitaryzm autorów nowel wyraza sie najpelniej w zdecydowanym eksponowaniu tematyki dzieciecej. Wiaze sie ona w sposób oczywisty z pedagogicznymi zainteresowaniami tej epoki, ale swiatopogladowe przyczyny wybory siegaja znacznie dalej. W losach bezbronnych dzieci najostrzej odzwierciedla sie zlo wspólczesnosci. Dziecieca ufnosc i uczucia ponosza porazke w zetknieciu z bezwzglednym swiatem doroslych, a pragnienia nie moga sie zrealizowac, prowadzac do kleski i smierci malych bohaterów. Ginie skatowany Janko Muzykant, umiera z wyczerpania Michas ("Z pamietnika poznanskiego nauczyciela"), tonie pozbawiony opieki doroslych Tadeusz w noweli Orzeszkowej. Dzieci sluza tez ukazaniu zmian w zyciu doroslych - nieszczescie niewidomej dziewczynki wyzwala odruch dobroci u egoistycznie dotad postepujacego pana Tomasza ("Katarynka" Prusa). Widzenie swiata oczyma dziecka pelni róznorakie funkcje w nowelach Konopnickiej, np. nieswiadomosc wlasnej sytuacji, pozwalajaca na beztroske w momentach tragicznych, stwarza niezwykly efekt artystyczny i swiatopogladowy w"Naszej szkapie". Problemy obecne w programach i publicystyce okresu poszerzaly krag tematów literackich. Zagadnienia asymilacji, zwlaszcza Zydów, podejmowala Orzeszkowa i Konopnicka ("Mendel Gdanski"); problematyka emancypacji znalazla odzwierciedlenie u Orzeszkowej, natomiast o spolecznej genezie przestepstw kryminalnych pisala Orzeszkowa w "Opowiadaniach prawnika" i Konopnicka w "Obrazkach wieziennych". Pozytywistyczna nowela odslania zatem rózne aspekty wspólczesnego zycia, poddajac je analizie i ocenie. Swiat w niej przedstawiony odtwarzal codziennosc kryjaca w sobie dramaty i psychologiczne niespodzianki. Dzialo sie tak dlatego, ze nowelisci odchodzili coraz czesciej od ilustrowania tez publicystycznych i konstruowali losy ludzkie tak, aby ukazac mechanizm uwiklania ich w nowa, zmieniajaca sie rzeczywistosc. Szczególne miejsce w twórczosci nowelistów zajela problematyka patriotyczna. Trudnosci w zrealizowaniu tematu byly olbrzymie. Przeszkode stanowila cenzura zaborców, czujna na wszelkie aluzje do spraw narodowych. Istnialy równiez bariery psychologiczne, stworzone przez spoleczny "zakaz" krytykowania narodowej przeszlosci. Pisarze musieli zatem poslugiwac sie omówieniami, przemilczeniami, metaforyzacja. Mimo to powstaly wówczas takie nowele patriotyczne, jak "Latarnik" czy "Z pamietnika poznanskiego nauczyciela" Sienkiewicza, "A.. B.. C.." Orzeszkowej czy caly jej pózniejszy cykl "Gloria victis". Stanowily one dowód, ze pominiecie tej sfery przezyc przez literature bylo niemozliwe. W nurcie tym objawia sie powrót do tradycji romantycznych, najbardziej widoczny w nowelach Sienkiewicza i Orzeszkowej. Wieloproblemowy charakter nowelistyki nie rozstrzyga rzecz jasna o znaczeniu i wartosci utworów. Wiele z nich to raczej dokumenty epoki, schematyczne ilustracje programu. Prawdziwa wartosc maja jednak te, które maja szersze znaczenie i sens, odnosza sie do wartosci humanitaryzmu, demokratyzmu, patriotyz- mu. Nowele pozytywistyczna w jej szczytowym okresie cechuje gleboko humanistyczny stosunek do czlowieka "nizin". Zdecydowanie zmienia sie pole obserwacji spolecznej, widoczna staje sie potrzeba uksztaltowania nowych zasad stosunków miedzyludzkich. Henryk Sienkiewicz. Nowela "Szkice weglem" powstala w Kalifornii, w roku 1876. Utwór ten ukazuje tragiczna sytuacje chlopa w zaborze rosyjskim, juz po wejsciu w zycie ustawy uwlaszczeniowej (1864). Nowela ta oskarza ludzi, którzy odpowiadaja za sytuacje najubozszych, najbardziej uposledzonych ekonomicznie i prawnie warstw spolecznych. Chlop pada ofiara nie tylko rosyjskich przesladowców, ale takze, a nawet przede wszystkim, ofiara zdeprawowanych polskich urzedników, ziemian i duchownych. Ludnosc wiejska znajduje sie w polozeniu beznadziejnym - chlopi nie znaja jezyka rosyjskiego, nie znaja prawa, nie rozumieja zasad ustawy uwlaszczeniowej, do tego sa analfabetami. Wszystkie te czynniki powoduja, ze bohater noweli, ciemny chlop (Wawrzon Rzepa), staje sie latwa ofiara dla carskiej administracji i prymitywnego w gruncie rzeczy pisarza gminnego. Rzecz dzieje sie we wsi Barania Glowa, co jest elementem gorzkiej autorskiej ironii. "Z pamietnika poznanskiego nauczyciela" to nowela, majaca forme... pamietnika. Przedstawiony jest w niej problem germanizacji, a takze zbyt wielkich ambicji. Bohater - Michal - jest uczniem przecietnym, ale bardzo pracowitym. Bardzo dobrze zna material, cóz z tego, gdy wyrwany do odpowiedzi nie chce odpowiadac, milczy. Jego dramat poglebiaja listy od matki, w których zada od niego coraz lepszych wyników. Ze zgryzoty i skrajnego wyczerpania umiera. Problem germanizacji jest tu bardzo silnie zaakcentowany. Michal wychowany zostal w duchu patriotycznym, w kulcie ojczyzny. Tymczasem w szkole polskosc jest ponizana, deptana. Michal nie moze tego zrozumiec, zaciekle broni tego, co zostalo mu wpojone w domu. Nie pojmuje rzeczywistosci, nie rozumie, ze musi udawac, robic inaczej niz myslec. W swej dzieciecej naiwnosci nie dostrzega zmian, jakie zaszly w polityce i sytuacji kraju. "Janko Muzykant" jest nowela, w której pisarz porusza problematyke spoleczna. Odwoluje sie przy tym do czesto wykorzystywanego przez pisarzy pozytywistycznych motywu skrzywdzonego dziecka. Biedny i bezbronny wiejski chlopiec staje sie ofiara niesprawiedliwych stosunków spolecznych. Janko jest nieprzecietnie utalentowany muzycznie, jednak jego ogromne zdolnosci nie przynosza mu w zyciu ani pieniedzy, ani slawy i zaszczytów. Nie zmieniaja tez jego pozycji spolecznej. Staja sie za to przyczyna jego smierci - Janko zakrada sie bowiem do dworu, by choc móc dotknac skrzypiec. Zostaje jednak zlapany, a nastepnie wychlostany. Okrutna kara jest zbyt dotkliwa dla slabego chlopaka i Janko po trzech dniach umiera. Szczególnej ironii uworowi dodaje jego zakonczenie, w którym panstwo, powróciwszy z Wloch, rozmawiaja o wyszukiwaniu i rozwijaniu tamtejszych talentów artystycznych, nie zdajac sobie sprawy z tego, iz niedawno pochowano jeden rodzimy, lecz wybitny. Osia wydarzen jest motyw zmarnowanego nieprzecietnego dziecka, dziecka o wielkim talencie. Autor nawiazuje tu jednoczesnie do gorzkiego powiedzenia "Cudze chwalicie, swego nie znacie". Sienkiewicz zwraca uwage czytelnika na niezrozumiala dla wrazliwego czytelnika niechec dworu do chlopów i brak zrozumienia tragedii i nieszczescia najubozszych. Chlopi sa bezbronni w swym nieszczesciu i wydani na pastwe bezwzglednych instytucji i urzedów. Nowela ma charakter interwencyjny, jej zadaniem jest poruszenie opinii publicznej, wskazanie problemu tragicznego losu najubozszych, zmuszenie do podjecia aktywnej postawy, do niesienia pomocy. "Jamiol" to opowiesc o losie Marysi - sieroty, której wlasnie umarla matka i która nie wie, co z soba zrobic. Pozornie mieszkancy wsi interesuja sie losem dziewczyny, w gruncie rzeczy kazdy przejmuje sie wlasnymi problemami. Kobiety, które czuja sie odpowiedzialne za jej losy, decyduja sie wyslac ja do dworku. Jednak podróz w towarzystwie pijanego woznicy konczy sie dosc szybko - sanie przewracaja sie w lesie. Przerazona i samotna Marysia postanawia dalej kontynuowac podróz i poprzez gleboki snieg brnie dalej. Jednak szybko sie meczy i opuszczaja ja sily. Usypiajac dostrzega otaczajace ja wilki. Nowela ukazuje tragicza sytuacje sierot. Pozbawione opieki dzieci, wobec których nikt nie przejawia zadnego zainteresowania i troski, rozpoczynaja samodzielne zycie. Nie maja jednak zadnego wsparcia, ich los nikogo nie obchodzi, nikt sie nimi zbytnio nie przejmuje. Nowela jest apelem o zmiane takiego stanu rzeczy. W "Sachemie" Sienkiewicz pisze o przesladowaniach, jakim podlegali ze strony bialych osadników Indianie w Stanach Zjednoczonych. W noweli tej mozna jednak doszukac sie elementów paraboli - przypowiesci. Pozornie bowiem utwór dotyczy jedynie spraw Ameryki, w rzeczywistosci jest wyrazem obaw pisarza o los Polaków, zyjacych w zaborze pruskim. Upodlenie Czerwonego Sepa (syna zabitego przez bialych wodza Czarnych Wezy) jest symbolem stoczenia sie czlowieka na dno moralne i etyczne.Wódz - sachem - dobrowolnie uczestniczy w cyrkowym widowisku, wystawiajac przy tym na posmiewisko najwazniejsze symbole i oznaki przynaleznosci plemiennej - ubiór wodza i piesn zemsty. Sienkiewicz widzial, ze Polacy poddani w zaborze pruskim bezwzglednej "Kulturkampf" zagrozeni sa takim wlasnie procesem wynarodowienia i zniemczenia. "Latarnik" jest utworem, który nie tylko mówi o Polaku - tulaczu, lecz siega takze do romantycznych pierwiastków. Opowiada on o losach Skawinskiego - wiecznie gnanego przez zycie emigranta. Zdobywa on posade latarnika na odleglym skrawku ladu. Do jego zadan nalezy jedynie regularne zapalanie latarnii morskiej. Nagla odmiana losu, uspokojenie biegu wydarzen zycia - wszystko to wpedza Skawinskiego w stan swoistej stagnacji, otepienia. Jego zycie plynie spokojnie, lecz pewnego dnia ta egzystencja zostaje przerwana. Oto bowiem na wyspe trafia paczka z ksiazkami, wsród których jest równiez "Pan Tadeusz". Skawinski tak sie zaczytuje, iz zapomina o swych obowiazkach. Do glosu dochodzi bowiem tak silnie tlumiona tesknota za krajem, a duch Skawinskiego zostaje przeniesiony do ojczyzny. Jednak "nieodpowiedzialne" postepowanie latarnika staje sie przyczyna jego zwolnienia. I ponownie staje sie on tulaczem. W " Latarniku" najpelniej zrealizowal sie powrót Sienkiewicza do romantycznych wartosci i pierwiastków, a takze koncepcja patriotyzmu opartego na ciaglosci tradycji. Tradycja bowiem, zdaniem twórcy, warunkuje narodowe przetrwanie w najniekorzystniejszych warunkach. Dlatego w zakonczeniu noweli, po zyciowej klesce bohatera, pojawia sie równiez nadzieja, podkreslona takim oto zdaniem: "Otwieraly sie przed nim nowe drogi tulactwa, wiatr porywal znowu ten lisc, by nim rzucac po ladach i morzach, by sie nad nim znecac do woli (...) Na nowe zas drogi zycia mial takze na piersiach swoja ksiazke, która od czasu do czasu przyciskal reka w obawie, by mu i ona nie zginela...". Maria Konopnicka. W noweli "Milosierdzie gminy" autorka porusza problematyke moralno - obyczajowa. Nawiazuje do jednego z hasel pozytywizmu, postulatu filantropii, ale ukazuje negatywne skutki naduzycia tej pieknej idei, polegajacej na bezinteresownym niesieniu pomocy biednym. Konopnicka pisze o swoistej "opiece", jaka nad zniedoleznialymi starcami roztacza jedna z gmin w Szwajcarii. Praktykuje sie tam zwyczaj oddawania ludzi starych i niedoleznych pod opieke bogatszych gospodarzy na drodze... licytacji. Licytuje sie"w dól" tzn. gospodarze wymieniaja coraz mniejsza kwote zapomogi, jakiej oczekuja od gminy na utrzymanie biedaka. Bohater noweli, stary Kuntz Wunderli, jest wlasnie licytowany. Do tej haniebnej sytuacji dopuszcza jego syn, któremu szkoda na zniedoleznialego ojca pieniedzy. W koncu start Kuntz zostaje wziety przez bezwzglednego mleczarza Probsta i zaprzezony do wózka mleczarskiego, tuz obok psa. Konopnicka przestrzega przed zle pojeta filantropia, wskazuje tez na niszczaca sile pieniadza, która sprawia, iz ludzie zachowuja sie bezwzglednie i... nieludzko. Nowela "Mendel Gdanski" jest próba przeciwstawienia sie fali antysemityzmu, która przetoczyla sie pod koniec XIX w. przez Polske i spowodowala liczne pogromy Zydów. Bohaterem noweli jest Mendel Gdanski, stary rzemieslnik zydowski, introligator. Od lat zwiazany z Warszawa (nazwisko mialo sluzyc zmyleniu cenzury, akcja rozgrywa sie w Warszawie, a nie w Gdansku) czuje sie Polakiem. Mendel ciezko i uczciwie pracuje, nie rozumie wiec, dlaczego odmawia sie mu prawa bycia pelnoprawnym obywatelem polskim. Juz sam fakt, iz jest Zydem, wystarcza, by stal sie ofiara jednego z pogromów antyzydowskich. Choc uratowany, traci serce dla Polski. Utwór stanowi refleksje, iz wsród Polaków sa ludzie, którzy potrafia zniszczyc najbardziej wartosciowych ludzi tylko za ich"innosc" lub pochodzenie. Dla Konopnickiej antysemityzm byl czyms straszliwym, czemu nalezalo sie przeciwstawic, twardo i stanowczo. W noweli "Nasza szkapa" Konopnicka ukazuje koszmar egzystencji rodziny ubogich plebejuszy. Nowela napisana jest w formie wspomnien kilkunastolatka, tak tez jest prowadzona narracja. Konopnicka odwoluje sie do motywu ukazania niesprawiedliwosci spolecznej poprzez krzywde dziecka, istoty slabej, istoty, która mozna latwo skrzywdzic. Trójka chlopców musi codziennie ogladac agonie swej matki, przezywa tez rozstanie z ukochanym koniem, który musi zostac sprzedany, by chorej kobiecie mozna bylo kupic lekarstwa. Poswiecenie "szkapy" nie zdaje sie na nic - matka umiera, a chlopcy staja sie otepialymi, niewrazliwymi na ból kalekami moralnymi, ciezko doswiadczonymi przez los w mlodym wieku. W "Obrazkach wieziennych" Konopnicka ukazuje prawidla, jakie rzadza zyciem wieziennym, jego surowe reguly i zwyczaje, a takze wplyw na czlowieka. Ludzie, przedstawieni w noweli ulegaja róznorakim zmianom pod wplywem zamkniecia i ciezkiego trybu zycia. Zmienia sie ich wyglad, postepowanie, spojrzenie, nadzieja. Najmniej zmieniaja sie ci z krótkimi wyrokami, najbardziej ci z wieloletnimi. Wiezienie na wszystkich odciska swe pietno, mimo to zaden nie rezygnuje z marzen o wolnosci. Bohater noweli - Cygan - podejmuje próbe ucieczki, zostaje jednak zlapany i surowo osadzony przez wspólwiezniów. Pobity wkrótce umiera. Dopiero po jego smierci na jaw wychodzi gorzka prawda - Cygan od dwóch tygodni powinien przebywac na wolnosci. Biurokratyczne postepowanie doprowadzilo go do tak desperackiego czynu. Konopnicka ukazuje wiezienie jako machine pozbawiajaca ludzi czlowieczenstwa, zabijajaca w nich ludzkie odruchy, niszczaca ich osobowosc. Boleslaw Prus. "Kamizelka". Przewodnim motywem utworu jest tytulowa kamizelka. Stanowi ona pretekst dla narratora (wlasciciela kamizelki) do retrospektywnego spojrzenia na dzieje poprzedniego jej wlasciciela i jego zony. Nowela staje sie w ten sposób historia milosci dwojga ludzi. Mlode, przecietne malzenstwo zyje w szczesciu do momentu, gdy maz zapada na suchoty. Kamizelka staje sie wtedy symbolem wielkiego poswiecenia malzonków, wzajemnego oszukiwania sie, które mialo na celu uspokojenie ukochanej osoby. Maz bowiem wierzyl, iz bedzie zdrowy, gdy przytyje. Dlatego noca zona nieco zwezala kamizelke, oszukujac go w ten sposób, lecz dodajac mu nadziei. Utwór konczy metaforyczna pointa, bedaca wyrazem nadziei na istnienie gdzies w swiecie prawdziwej, szczerej i bezinteresownej milosci. W noweli "Antek" ukazany zostal tragiczny los biednego wiejskiego dziecka. Bohater, Antek, ma ogromny talent, potrafi swietnie rzezbic, umie wykonywac róznorakie narzedzia, bardzo szybko opanowuje tajniki kowalstwa. Cóz z tego, skoro nie ma ochoty do pracy. Wyslany do szkoly czuje sie zagubiony, wszystko go przeraza, nie rozumie panujacych tu zasad. W dodatku jego matki nie stac na oplacanie jego nauki, Antek zostaje wiec wyrzucony ze szkoly. Nie chce podjac zadnej pracy, musi wiec opuscic wies i rozpoczac samodzielne zycie. Wyrusza w swiat, szukac chleba i nauki, we wsi nie ma bowiem zadnych perspektyw. Autor zwraca sie do czytelników o niesienie pomocy, pokresla koniecznosc walki z ciemnota i zabobonem oraz sprawe oswiaty ludu. Eliza Orzeszkowa. Tematem noweli "A.. B.. C.." jest walka o polska oswiate w warunkach narodowosciowego ucisku zaborców. Opowiadanie to zaadresowane jest do inteligencji, zawiera wyrazny nakaz podejmowania "pracy u podstaw". Bohaterka - Joanna Lipska - córka polskiego nauczyciela, mieszka wraz z bratem, skromnym urzednikiem, którego niewielka pensja musi im wystarczyc na zycie. Joanna zajmuje sie domem, robiac wszystko, by zyc godnie i by jej ciezko pracujacy brat mial choc troche lzej. Jednak nieustannie gnebi ja mysl, ze jest malo uzyteczna, ze jest dla niego ciezarem. Z radoscia wiec przyjmuje propozycje kilku robotniczych rodzin, by zajela sie ksztalceniem ich dzieci i nauczyla je czytac i pisac. Z zapalem podejmuje te prace, choc wynagrodzenie jest bardzo niewielkie. Pewnego dnia otrzymuje wezwanie do sadu, gdzie zostaje uznana winna prowadzenia szkoly bez zgody odpowiednich wladz zaborców. Ciezkie zycie Joanny stalo sie jeszcze ciezsze. Jednak mali uczniowie nie daja jej spokoju, co wywoluje wscieklosc brata Joanny. Przestraszone dzieci uciekaja, zostaje jednak najmlodsza z nich, mala Manka, która nadal chce sie uczyc. I znów slychac z pokoju Joanny glos dziecka, uparcie powtarzajacy "A.. B.. C..". Tytulowy bohater noweli "Tadeusz" to dwuletni malec, syn chlopa. Ukazane zostaja codzienne wydarzenia z jego zycia - przebudzenie, sniadanie, przygotowanie do wyjscia z matka, droga do pracy w polu, modlitwa przed kapliczka, spotkanie z Klemensem, praca w ogrodzie - slowem powszedni dzien chlopów. Nic nie zapowiada nadchodzacej tragedii. Zajeta praca matka co pewien czas spoglada na chlopaka, sila rzeczy niezbyt jednak czesto. A malca fascynuje wiele rzeczy - slonce, kwiaty, motylek... Zaciekawiony oddala sie od matki, az trafia nad brzeg stawu. Dostrzega piekne kwiaty, chce je zerwac, traci równowage i wpada do wody. Tonie bez jednego nawet krzyku. Orzeszkowa atakuje tu panujaca na wsi prawa i porzadki, podkresla koniecznosc zmiany takiego stanu rzeczy, mówi o dramatach, jakie spotykaja male i bezbronne dzieci. To wlasnie przedstawienie swiata z perspektywy dziecka podkresla tragizm i okrucienstwo zdarzen.