AFRYKA
Afryka jest 3 krotnie większa od Europy. Ponad 8 tys. km rozciągłośc N-S. Afryka połączenie lądem ma z Azją poprzez Przesmyk Sueski. Od Europy oddziela ją Cieśnina Gibraltarska i Sycylijska.
Afryka cechuje się słabo rozwiniętą linią brzegową. Linia brzegowa Afryki jest krótsza niż Europy. Mało miejsca zajmują półwyspu i wyspy. Małe rozczłonkowanie kontynentu.
Jest to kontynent wyżyny. Ponad połowa powierzchni > 300 mnpm. 2% powierzchni stanowią góry powyżej 2000 mnpm. Najniższy punkt 150 m ppm (chyba koło Erytrei ???).
Praktycznie nie ma tu młodych gór – oprócz Atlasu
Mało jest gór fałdowych – Atlas i Góry Przylądkowe (tylko 2 pasma)
Jest tu wiele rozległych kotlin otoczonych wzniesieniami.
Kotlina Kalahari (Afryka Płd.) jej dno ok. 1000 mnpm.
Kotlina Kongo (Kotlina Zair)
Kotlina Czad
Rowy Wschodnio Afrykańskie – są to widoczne na powierzchni ryfty
Specyficzna sieć rzeczna – rzeki zbiegają się do środka kotlin (dobrze widać to w przypadku Kotliny Kongo)
Rzeka Niger ma 2 delty. Jedna w biegu środkowym a druga u ujścia
Zakręcanie rzek jest tłumaczone kaptażem albo występowaniem wielkich jezior (kiedyś ?)
Podobny układ kotlin jest w Australi i na Dekanie
Budowa geologiczna
Afryka znajduje się na płycie afrykańskiej. Kontynent jest zbudowany ze starych prekambryjskich skał krystalicznych (bez Atlasu i Gór Przylądkowych). Jest pogląd, że Afryka w prekambrze powstała z połączenia małych tarcz litosfery a wyniesienia dzielące kotliny są starymi górami, może fałdowymi. Afryka kiedyś należała do Gondwany. Młodsze skały występują w dnach kotlin. W Afryce nie było transgresji ani regresji morskich.
Atlas – orogeneza alpejska
Góry Przylądkowe – orogeneza hercyńska
W jurze w Afryce był duży wulkanizm. Wulkanizm ten był dość zagadkowy gdyż nie wiadomo skąd się wziął. Ten okres wulkaniczny stworzył to maary.
W rejonie rowów afrykańskich jest obecnie dużo wulkanów. Po zachodniej stronie kontynentu jest wulkan, w Kamerunie – Góra Kamerun.
Klimat
Strefowość klimatyczna
Afryka północna jest cieplejsza bo jest więcej lądu
Strefa klimatów równikowych
Strefa zwrotnikowa
Klimat podzwrotnikowy śródziemnomorski
Roślinność
Na terenach nisko położonych jest wilgotny las równikowy (Kotlina Kongo i wybrzeże Zatoki Gwinejskiej). Połowę tego lasu już nie ma bo wycinają je i robią pola uprawne.
Sawanny – jest ich najwięcej w Afryce. Ok. 50% powierzchni kontynentu
Ok. 1500 mm opadu – sawanna wilgotna zwana gwinejską
Ok. 700-1000 mm opadu – sawanna sudańska (typowa)
W dolinach rzek są tu lasy galeriowe
W sawannie wilgotnej możemy już zaobserwować tracenie liści u drzew. W sawannie sudańskiej jest to już normalne.
Ok. 400-500 mm opadu – sawanna sucha (kolczasta) wiele krzewów kolczastch, mało drzew
Widne lasy – Są na płd. od lasów równikowych. Tracą liście w porze suchej. Ich korony są przejżyste.
Półpustynie i pustynie – półpustynie można by pominąć ale nie robi się tego bo różnią się klimatycznie
Hamada – góry na pustyni. Sródsaharyjskie masywy górskie. Dużo ostrokrawędzistego gruzu
Serir – pustynie żwirowe, występują w sąsiedztwie hamad. Osady przyniesione przez rzeki ale wiatr wywiał drobny materiał i został tylko bruk deflacyjny – żwir, kamienie
Ergi – pustynie piaszczyste, utworzone z materiału wywianego z pustyń żwirowych. 10% Sahary to pustynia piaszczysta
Jezioro Wiktorii – największe jezioro w Afryce
Rzeka Zair (Kongo, Lualaba) – w Afryce druga po Nilu co do długości. Po Amazonce niesie najwięcej wody na świecie.
AFRYKA – wiadomości encyklopedyczne
Kontynent w większości na półkuli wsch., po obu stronach równika. Od Europy oddzielony M. Śródziemnym (najmniejsza odległość w Cieśn. Gibraltarskiej 14 km), od Azji — Kanałem Sueskim i M. Czerwonym, zach. wybrzeża Afryki oblewa O. Atlantycki, wsch. — O. Indyjski Skrajnymi punktami kontynentu są przylądki: Ras al-Ghiran 37°21'N, Igielny 34°51'S, Almadi 17°33'W, Hafun 51°23'E; największa rozciągłość południkowa Afryki wynosi ok. 8000 km, równoleżnikowa — ok. 7500 km. Pod względem wielkości pow. — 30,3 mln km 2, Afryka jest drugim, po Eurazji, kontynentem Ziemi.
Warunki naturalne
Ukształtowanie poziome
Afryka jest kontynentem słabo rozczłonkowanym; dł. linii brzegowej 30,5 tys. km; jedynym większym półwyspem jest Płw. Somalijski; wyspy stanowią zaledwie 2% pow., największe: Madagaskar, Komory, Maskareny, W. Kanaryjskie, Wyspy Zielonego Przylądka, Sokotra. Największa odległość od morza wynosi w Afryce ponad 1500 km.
Ukształtowanie pionowe
Afryka jest kontynentem o wyraźnie wyżynnym charakterze rzeźby; średnia wys. 658 m; najwyższy punkt stanowi wulkan Kibo w masywie Kilimandżaro (5895 m), najniżej położony punkt znajduje się w depresji jez. Assal (150 m p.p.m.). Ponad 75% powierzchni Afryki leży na wys. 300–2000 m. Wyżynny blok Afryki, wznoszący się stromymi progami nad wąskim pasem nizin nadbrzeżnych, od pn. jest ograniczony górami Atlas, a od pd. — G. Przylądkowymi. Charakterystyczne dla Afryki (z wyjątkiem Afryki Wschodniej) jest występowanie rozległych kotlin i niecek rozdzielonych wyżynnymi wzniesieniami; środk. część północnej Afryki zajmują masywy górskie Ahaggar i Tibesti oraz przylegające do nich od pd. wyż. Adrar des Iforas i Air; ten górski obszar otaczają kotliny i niecki: od pd.-zach. kotlina górnego Nigru (zamknięta od pd. wyżynami Górnej Gwinei z masywem Futa Dżalon), od zach. niecka pustyni Al-Dżuf, od pn.-zach. kotlina Wielkiego Ergu Wsch., od pn.-wsch. niecka Pustyni Libijskiej, od pd. Kotlina Czadu (od wsch. ograniczona wyż.: Ennedi, Darfur, od pd.-zach. — Dżos); najdalej na wsch. jest położona Kotlina Białego Nilu, między wyż.: Darfur, Wschodnioafrykańską i Azande. W środk. części Afryki leży rozległa Kotlina Konga, oddzielona od Kotliny Czadu wyż. Adamawa, a od Kotliny Białego Nilu wyż. Azande; wsch. obrzeżenie Kotliny Konga stanowią góry Mitumba. W Afryce Południowej 1/3 część obszaru zajmuje kotlina Kalahari, otoczona pasem wyżyn południowoafryk.: od zach. wyżynami Nama, Damara, od pd.-wsch. i wsch. wyżynami Weldów (w Oranii i Transwalu) oraz płaskowyżami Matabele i Maszona, a od pd. płaskowyżem Górnego Karru; od Kotliny Konga oddzielają ją wyż.: Lunda i Bije. W Afryce Wschodniej ciągnie się system Wielkich Rowów Afrykańskich (od obniżenia rz. Zambezi do M. Czerwonego); rozdziela on wysoko położone zrębowe wyżyny i masywy górskie, ponad którymi wznoszą się potężne stożki wygasłych lub czynnych wulkanów (Kilimandżaro, 5895 m, Kenia, 5199 m, Meru, 4567 m, Elgon, 4321 m). Na północy Afryki Wschodniej leży wysoko wydźwignięty blok Wyż. Abisyńskiej i Wyż. Somalijskiej, rozdzielonych Rowem Abisyńskim.
Budowa geologiczna
Niemal w całości Afryka stanowi platformę prekambryjską, zw. platformą afryk., której podłoże jest zbud. z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych) sfałdowanych, a następnie zdenudowanych. Na podłożu spoczywa pokrywa platformowa składająca się z osadów kambryjsko-plejstoceńskich, o grub. od kilkuset do kilku tysięcy m (miejscami do 7–9 tys. m). Zdenudowane skały podłoża odsłaniają się jako tarcze zach. Sahary i zach. Sudanu (m.in. masywy: Ahaggar, Tibesti) oraz tarcze środk. i południowej Afryki (m.in. masywy w Kamerunie, Tanzanii, Rodezji, Katandze). Na zapadniętych częściach podłoża prekambryjskiego utworzyły się niecki wypełnione szczególnie grubymi seriami pokrywy osadowej, np. niecka Río de Oro, Tindufu, senegalska, alg., libijska, nigeryjska, kongijska. Na pn. i zach. z platformą prekambryjską jest zrośnięty łańcuch górski Ar-Rifu, Atlasu Tellskiego, Wysokiego, Saharyjskiego i Wyż. Szottów, ostatecznie uformowany w orogenezie alp., oraz łańcuch Antyatlasu powstały w orogenezie hercyńskiej, na pd. — hercyński łańcuch G. Przylądkowych. Platforma afryk. jest porozcinana uskokami, które rozdzielają pasma górskie (np. uskok Agadiru, między Atlasem Wysokim i Antyatlasem), ograniczają głębokie niecki (np. nieckę zach. Madagaskaru) lub tworzą system wielkich rowów tektonicznych (ryft) i zrębów w środk. i wschodniej Afryce (rów M. Martwego i M. Czerwonego, rowy wielkich jezior, np. Rudolfa, Alberta, Niasa). Rowy te powstały w trzeciorzędzie; są z nimi związane potężne wylewy law (Wyż. Abisyńska, wulkany: Kenia, Kilimandżaro, Meru i in.). Aż do triasu Afryka, wraz z Ameryką Pd., a do kredy z Australią, Płw. Indyjskim i Arabskim, tworzyła ląd Gondwana. Główne bogactwa naturalne: złoto i diamenty, platyna, rudy cyny, manganu, miedzi, uranu, cynku i ołowiu, kobaltu, tytanu, żelaza, boksyty, magnezyt, fosforyty, chromit, węgiel kam. i ropa naftowa.
Klimat
Położenie Afryki po obu stronach równika powoduje wyraźną symetrię w rozkładzie stref klim.; środk. część kontynentu obejmuje strefa klimatów równikowych, od klimatu równikowego wilgotnego (opady całoroczne) do podrównikowego suchego (krótka pora deszczowa i długa pora sucha); szczególnie dużą wilgotnością odznacza się wybrzeże Zat. Gwinejskiej (roczna suma opadów ponad 3000 mm, na pd.-zach. stokach Kamerunu — ponad 9000 mm). Wraz ze wzrostem szer. geogr. roczna suma opadów znacznie maleje. Najmniej opadów występuje w strefach klimatów zwrotnikowych, gł. na obszarze pustyń (średnie roczne sumy opadów nie przekraczają 200 mm); na półkuli pn. strefa pustyń (Sahara) obejmuje szeroki pas od O. Atlantyckiego do M. Czerwonego, na półkuli pd. — tylko zach. część kontynentu (Namib, Karru, częściowo Kalahari), natomiast część wsch. leżąca w zasięgu pd.-wsch. pasatu ma klimat bardziej wilgotny; na znacznych obszarach Sahary roczna suma opadów nie przekracza 20 mm, w pustyni Namib — 15 mm; wnętrze Sahary i wybrzeże M. Czerwonego są jednymi z najgorętszych obszarów kuli ziemskiej (średnie temp. w lipcu przekraczają 35°C, maksima dobowe 50°C). Północne i pd. krańce Afryki mają klimat podzwrotnikowy mor. z gorącym, suchym latem i łagodną, deszczową zimą (opady ponad 500 mm, w Atlasie — 1000 mm).
Stosunki wodne. Około 51% powierzchni Afryki należy do zlewiska O. Atlantyckiego (w tym ok. 15% do M. Śródziemnego), a ok. 18% do zlewiska O. Indyjskiego; ponad 30% pow. kontynentu stanowią obszary bezodpływowe (większa część Sahary, zach. część Kalahari, część obszaru w obrębie Wielkich Rowów Afrykańskich); na obszarach o klimacie zwrotnikowym skrajnie suchym typowe są suche doliny, tzw. wadi, wypełniające się wodą tylko podczas epizodycznych deszczów. Na 1/3 części powierzchni kontynentu występują rzeki stałe związane z wilgotną strefą równikową oraz podrównikowymi i podzwrotnikowymi strefami wilgotnymi; gł. rz.: Nil (z Kagerą), Kongo, Niger, Zambezi, Oranje, Limpopo, Senegal; komunikację na wielkich rzekach Afryki ogranicza występowanie licznych wodospadów i katarakt. Liczne jeziora, gł. pochodzenia tektonicznego, największe: Jez. Wiktorii, Tanganika, Niasa (Malawi), Czad, Turkana, Kioga, Alberta, Mueru, Tana. W strefach zwrotnikowych i podzwrotnikowych jeziora okresowe, na obszarach pustynnych charakterystyczne są słone jeziora okresowe, w północnej Afryce zw. szottami (m.in. Wielki Szot, Asz-Szatt asz-Szarki); największym jeziorem Afryki okresowo zmieniającym powierzchnię (10–26 tys. km2) jest jez. Czad. Bogate zasoby wód artezyjskich (gł. w północnej Afryce). W kotlinach duże skupiska bagien (m.in. Macina, Okawango, Makgadikgadi). Lodowce występują tylko na wierzchołkach Kilimandżaro, Kenii i Ruwenzori (pow. ok. 240 km2).
Świat roślinny
Afryka leży w obrębie 3 państw roślinnych: wokółbiegunowego pn. (Holarctis) — pn. część Afryki, tropikalnego Starego Świata (Paleotropis) i przylądkowego (Capensis, najmniejszego państwa roślinnego świata) — pd. cypel Afryki. W obszarze śródziemnomor. (pn. wybrzeża Afryki i góry Atlas) rosną wiecznie zielone twardolistne lasy i zarośla typu makii, a z roślin uprawnych oliwki; dalej na pd. skąpa, skrajnie kserofityczna roślinność pustynna Sahary (z drzew gł. uprawy palmy daktylowej w oazach Sahary i nad Nilem) przechodząca w półpustynną i sawannową (trawiastą z akacjami, baobabami i in.). Po obu stronach równika b. różnorodne formacje roślinne: na obszarach suchych i gorących (Sudan i część Afryki Wschodniej) różne typy sawanny; na obszarach o dużych opadach (gł. wybrzeże Zat. Gwinejskiej i dorzecze Konga) wiecznie zielone lasy galeriowe i bujne, wilgotne, wiecznie zielone lasy równikowe (z palmą oliwną, rafią, lianami i epifitami); dalej na pd. formacje suchorośli, lasy monsunowe (całkowicie zielone tylko w porze wilgotnej), sawanny i półpustynie przechodzące w pustynie (z endemitem — welwiczią). W najwyższych partiach górskich (np. na Ruwenzori i Kilimandżaro) spotyka się drzewiaste lobelie i ogromne starce (kaktusy); na nizinnych wybrzeżach morskich Afryki międzyzwrotnikowej formacje namorzynów (mangrowe). Południowe krańce Afryki porasta specyficzna roślinność o b. bogatym składzie gat., na wyżynnych półpustyniach krainy Karru występują osobliwe „żywe kamienie” (Lithops); w rejonie nadbrzeżnym efektownie kwitnące byliny oraz zimozielone, twardolistne lasy i zarośla, przypominające śródziemnomor. makię, lecz utworzone z krzewów gł. z rodziny srebrnikowatych. Z Afryki pochodzą niektóre rośliny użytkowe, m.in. kawa, arbuz, sorgo, palma oliwna, drzewo kola, rącznik, proso afryk. (Penisetum), ryż afryk. (Oryza glaborrima ), gat. roślin strączkowych, bawełny, jęczmienia, pszenicy, także rośliny ozdobne, np. amarylisy, gerbery.
Świat zwierzęcy
Obszar Afryki na pd. od Sahary należy pod względem zoogeogr. do krainy etiopskiej, na pn. od Sahary — do obszaru śródziemnomor. krainy palearktycznej (Palearktyka). Swoiste piętno nadaje faunie Afryki pierwsza z tych krain; cechuje ją najbardziej urozmaicona fauna kręgowców ze wszystkich krain i obfitość rodzin endemicznych, których liczbą ustępuje tylko Ameryce Pd.; występuje tu 38 rodzin ssaków, nie licząc nietoperzy, w tym 12 rodzin endemicznych, wśród nich żyrafy, hipopotamy, mrówniki, 3 rodziny owadożernych (wodnice, złotokrety, ryjoskoczki) i 6 rodzin gryzoni; w pozostałych rodzinach występują liczne endemiczne rodzaje i gat., jak słoń afryk., nosorożec biały i zwyczajny, zebry, z małp człekokształtnych — goryl i szympans. Dla krajobrazu otwartych równin Afryki charakterystyczne są wielkie stada ssaków roślinożernych: zebr, żyraf, nosorożców, słoni, licznych gat. antylop, a także liczne drapieżne: gepard, pantera, lew, hieny i in. Nad brzegami rzek i jezior żyje hipopotam oraz wielotysięczne kolonie ptaków, m.in. flamingów, pelikanów, czapli; w wodach rzek i jezior b. bogata fauna ryb, np. osobliwy endemiczny rodzaj prapłetwiec (4 gat.), natomiast jeziora Wielkich Rowów Afryk. zamieszkują setki endemicznych gat. ryb pielęgnicowatych. W lasach występuje obfitość małp i ptaków. W bogatej ornitofaunie Afryki jest 7 rodzin endemicznych (strusie, sekretarze, warugi, trzewikodzioby, turaki, czepigi, Prionopidae). Fauna gadów jest też bogata, zwł. wężów i kameleonów. Ponadto niezwykle bogata fauna bezkręgowców; np. największe bezkręgowce lądowe — ślimaki Achatina achatina (masa do 0,5 kg).
Regiony fizyczno-geograficzne
W Afryce wyróżnia się wielkie regiony fiz.-geogr.: 1) Atlas, 2) Sahara, 3) Sudan (od wybrzeży Senegalu do podnóży Wyż. Abisyńskiej), 4) Górna Gwinea (wzdłuż wybrzeża O. Atlantyckiego i Zat. Gwinejskiej od Gwinei Bissau po zach. krańce wyż. Adamawa), 5) region Konga (Kotlina Konga z przyległymi wyżynami, Dolna Gwinea), 6) Afryka Wschodnia (Wyż. Abisyńska, Wyż. Somalijska, Wyż. Wschodnioafrykańska z Wielkimi Rowami Afrykańskimi), 7) Afryka Południowa (kotlina Kalahari z przyległymi wyżynami i pd. krańce Afryki z G. Przylądkowymi), 8) Madagaskar i niewielkie wyspy O. Indyjskiego.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"